Verkiezingen tijdens een pandemie, die vragen om aanpassingen. Om stemmen in maart voor iedereen mogelijk te maken, mogen kiezers drie
volmachtsstemmen uitbrengen in plaats van de gebruikelijke twee en worden de verkiezingen uitgesmeerd over drie dagen: 15, 16 en 17 maart. Het kabinet wil er zo
voor zorgen dat de stemlokalen rustiger blijven en Nederlanders zich geen zorgen hoeven te maken voor besmetting. 70-plussers mogen om diezelfde reden hun stem straks voor het eerst ook per post versturen.
“
Waarom mogen mensen in risicogroepen ónder de 70 niet per brief stemmen?
Maar dat is niet genoeg, zegt onder andere BIJ1, dat voor de tweede keer aan de Kamerverkiezingen meedoet. De partij begon samen met de beweging #GeenDorHout
een campagne: #IkTelOokMee. Want waarom mogen mensen in risicogroepen ónder de 70 niet per brief stemmen? Iedereen zou per post moeten kunnen stemmen, zegt de partij.
Stemmen in Nederland kan toegankelijker
Het roept de vraag op hoe toegankelijk het stemproces in Nederland überhaupt is, ook buiten coronatijd? Marijke Hempenius, programmamanager bij Ieder(in)
1, is blij met de maatregelen die de overheid neemt, al vindt ook zij de aanpassingen nog niet ver genoeg gaan: “Het zou nog beter zijn om iedereen de mogelijkheid te geven om per post te kunnen stemmen zodat er voor iedereen een alternatief is.” Hempenius krijgt bijval van collega Thijs Hardick, beleidsmedewerker bij Ieder(in): “Je zou verder alle stembureaus nog eerder kunnen openen en ervoor kunnen zorgen dat op elke locatie druktemelders aanwezig zijn, zodat je thuis al kan zien of het rustig is.”
“
Bij briefstemmen kan je je stem wél zelfstandig uitbrengen
Al voor de coronacrisis pleitte Ieder(in) voor een
toegankelijker stemproces in Nederland. Voor iedereen die een belemmering ervaart bij het stemmen, zou een alternatief moeten bestaan, vindt de organisatie. “Volmachtsstemmen is daarvoor geen goede oplossing. Het is niet hetzelfde als zelfstandig stemmen; je moet maar net iemand in je omgeving hebben die je hiermee vertrouwt. Bij briefstemmen kan je je stem wél zelfstandig uitbrengen ”, zegt Hardick. Daarvoor verwijst Hardick naar het
VN-verdrag Handicap, dat stelt dat je recht hebt op geheimhouding.
Voor mensen met een verstandelijke beperking kan stemmen erg ingewikkeld zijn, ook met de ‘corona-aanpassingen’ die de regering nu doorvoert. Volgens Ieder(in) zouden zij meer hulp en ondersteuning moeten krijgen. “Het stembiljet zou simpeler kunnen door logo’s van politieke partijen groot erbij te zetten en begeleiding in het stemhokje aan te bieden”, zegt Hempenius. Mensen met een lichamelijke beperking krijgen dat nu wel. Zij krijgen hulp van een medewerker van het stembureau, of van iemand naar eigen keuze.
Ook laaggeletterde mensen en mensen met een visuele beperking zouden bij die begeleiding gebaat zijn. “Om het stemmen voor mensen met een visuele beperking makkelijker te maken zijn er in sommige gemeenten stemmallen beschikbaar (een speciale mal met voelbare cijfers, waarin het stembiljet wordt gelegd, red.). Graag zien wij die in alle stembureaus aanwezig”, vult ze aan.
“
Politieke partijen horen hun programma's al in begrijpelijke taal aan te bieden, maar doen dat nog niet allemaal
Ook voldoende informatie beschikbaar stellen maakt het stemproces toegankelijker, zegt Hardick: “Gemeentes kunnen voor inwoners inzichtelijk maken of er bijvoorbeeld stemmallen beschikbaar zijn en waar gehandicaptenparkeerplaatsen aanwezig zijn.” Verder pleit Ieder(in) ervoor dat programma’s van politieke partijen in
begrijpelijke taal opgeschreven worden. “Ik vind dat partijen dit eigenlijk al horen aan te bieden, maar doen dat nog niet allemaal”, zegt Hempenius. Websites als
stemjijook.nl nemen die taak nu op zich: zij leggen het kerndoel van elke partij en de werking van het stemproces duidelijk uit.
PBT Consult, een adviesbureau voor toegankelijkheid, stelt sinds 2012 in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken criteria op voor het toegankelijker maken van stembureaus. Deze ‘Criteria Integrale Toegankelijkheid’ bestaan uit ontwerprichtlijnen en checklisten voor de stembureaus zelf, voor locatiebeheerders en medewerkers van de gemeente. Elk jaar worden de criteria geactualiseerd en ze hebben dan ook positief effect.
“
Dankzij corona wordt nagedacht over nieuwe stemvormen
Gemeenten kunnen de richtlijnen toepassen en de hulpdesk bellen voor inhoudelijke toelichting. Omdat stembureaus een tijdelijke functie hebben, zijn ook criteria voor tijdelijke voorzieningen opgenomen. Hardick: “We hebben de kennis al, maar nu is de vraag voor gemeenten: hoe vind je voldoende geschikte locaties?”
De medewerkers van Ieder(in) zien dat er door de pandemie meer aandacht is gekomen voor alternatieve manieren van stemmen. “Het coronavirus heeft voor een andere mindset gezorgd als het gaat om stemmogelijkheden; er wordt nagedacht over nieuwe vormen”, zegt Hardick. Hij hoopt dan ook dat de corona-alternatieven worden meegenomen naar de gemeenteraadsverkiezingen in maart vólgend jaar, en ook dat er in de tussentijd wordt nagedacht over nog meer oplossingen voor mensen voor wie stemmen onnodig bemoeilijkt wordt.
Invloed vanuit de EU
Ook Hoai-Thu Nguyen vindt dat iedereen de optie zou moeten krijgen om per post te stemmen. Nguyen is
onderzoeker bij het Jacques Delors Centre in Berlijn, een onderzoeksinstituut voor de ontwikkeling van een toekomstgericht EU-beleid. “Er zijn meer risicogroepen dan alleen 70-plussers en meer redenen waarom mensen niet op de betreffende dagen naar het stembureau kunnen gaan”, zegt ze. Namens het Europees Parlement
onderzocht Nguyen de verschillende belemmeringen bij verkiezingen en de uitoefening van het stemrecht binnen de EU.
“
EU-verkiezingen worden binnen elk land anders gehouden
Er bestaan geen Europese afspraken over stemtoegankelijkheid bij verkiezingen, vertelt Nguyen. “De EU heeft weinig invloed op nationale verkiezingen. Zelfs EU-verkiezingen worden binnen elk land
anders gehouden.” Zo heeft elke lidstaat
eigen regels opgesteld over de invulling en toegankelijkheid van het stemproces. De lidstaten kunnen er zelf voor kiezen om mensen vervroegd, per brief of via internet te laten stemmen. De enige voorwaarde is dat het stemgeheim en de bescherming van persoonsgegevens
worden gewaarborgd.
“Lidstaten zijn zelf verantwoordelijk voor vrije en eerlijke verkiezingen”, zegt Nguyen. Maar ze hebben wel een hoop mogelijkheden om stemmen toegankelijker te maken. “Door extra veel stembureaus te plaatsen, informatie in verschillende talen aan te bieden en poststemmen als optie te geven, maak je als land een goed begin.”
Informatie beschikbaar stellen
Net als Hardick pleit Nguyen voor het beschikbaar stellen van meer informatie. “Als we het hebben over de toegankelijkheid van verkiezingen, kijken we vaak naar het wettelijk recht: hoe kan iemand meedoen en wie kunnen er meedoen? Maar de technische kant is net zo belangrijk: moet je je bijvoorbeeld eerst registreren?” Nguyen vindt de registratieplicht voordat je kunt stemmen een obstakel op zich; deze extra stap verhoogt de drempel voor de kiezer.
“
De Oostenrijkse overheid biedt informatie over verkiezingen op een eenvoudige manier aan
Een land dat veel rekening houdt met de technische kanten van stemmen, is Oostenrijk. De Oostenrijkse overheid biedt informatie over de verkiezingen op een eenvoudige manier aan om het stemproces
eenvoudiger te maken. De website van het Oostenrijkse ministerie van Binnenlandse Zaken biedt bijvoorbeeld de mogelijkheid om de site
‘gemakkelijker te lezen’. Als je daarop klikt wordt de tekst vergroot en vereenvoudigd. Zinnen zijn korter en belangrijke woorden vetgedrukt. Zo, legt Nguyen uit, voorkom je dat veel kiezers de geboden informatie niet begrijpen.
Deze informatie kan, om de toegankelijkheid te bevorderen, in meerdere Europese talen worden aangeboden, al gebeurt dit nog nauwelijks. Een Belgische website met meer informatie over hoe je als buitenlander kan stemmen, is enkel beschikbaar in het Nederlands. Een beter voorbeeld op dit vlak geeft Duitsland, waar informatie over de Europese Parlementsverkiezingen wel in alle EU-talen beschikbaar wordt gesteld.
Het stembureau betreden
Waar ook op gelet wordt in Oostenrijk, is dat de stembureaus toegankelijk zijn voor mensen die mobiel beperkt zijn.
Elke gemeente zorgt ervoor dat ten minste één stembureau zo is ingericht dat personen met een handicap het gemakkelijk kunnen betreden. Kiezers die het stembureau niet kunnen bereiken, kunnen een beroep doen op de
‘vliegende verkiezingscommissie’, die thuis of in verpleeghuizen langskomt. Ook blinde kiezers kunnen hiervan gebruikmaken.
“
De coronacrisis maakt zichtbaar hoe het stemproces is geregeld
Bovendien kan in Oostenrijk per post worden gestemd.
Dat was al mogelijk (zowel voor mensen die in het land als erbuiten verblijven), maar voor de
Weense gemeenteraadsverkiezingen van oktober werd dit nog makkelijker gemaakt. Zo werd de termijn waarbinnen per post gestemd kan worden
verlengd: al sinds september kon een stembiljet worden aangevraagd en teruggestuurd. Ook werden bij drukke metrostations extra brievenbussen neergezet om het afgeven van de stem makkelijker te maken. Bij landelijke verkiezingen worden de openingstijden van de stembureaus
aangepast aan de behoefte van de lokale bevolking.
In Denemarken mogen kiezers die vanwege een beperking, slechte gezondheid of andere redenen niet in staat zijn om het stemhokje te betreden, op een andere manier of eerder dan de officiële verkiezingsdatum stemmen. Dat laatste geldt onder andere voor kiezers die in het ziekenhuis zijn opgenomen, in een verzorgingshuis wonen of in de gevangenis zitten. Ook kan iemand worden gemachtigd om de stem uit te brengen.
Wel of geen uitstel?
Nguyen zegt dat de coronacrisis extra zichtbaar heeft gemaakt hoe het stemproces is geregeld. “In tijden van crisis krijgt de uitvoerende macht meer invloed, dat is universeel. Het parlement heeft niet veel te zeggen tijdens een ‘crisisbeheersing’.” Een voorbeeld hiervan is
Hongarije, waar premier Viktor Orbán de macht verder naar zich toe trok. Juist omdat de leden uit het parlement verkozen vertegenwoordigers zijn die de uitvoerende macht controleren, valt in zo’n situatie de zeggenschap namens de burgers weg.
“
Verkiezingen uitstellen kan het democratische proces beschadigen
In tijden van crisis worden verkiezingen ook vaker uitgesteld. Zo werden de Poolse presidentsverkiezingen in mei op het laatste moment
verplaatst naar juli. Dat heeft in dit geval geleid tot een oneerlijke strijd tussen de kandidaten. Partijen hadden hun campagnebudget namelijk
al opgemaakt, maar zittend president Duda kon gebruikmaken van vrijwel onbeperkte zendtijd. Sommige tegenstanders konden zich
ondertussen niet als kandidaat registreren, omdat ze vanwege de coronamaatregelen het huis niet uit konden.
Het is een voorbeeld van hoe uitstel kan leiden tot schade aan het verkiezingsproces, zegt Nguyen. Zij vindt het democratisch gezien dan ook zeer problematisch om verkiezingen uit te stellen, zoals sommige betrokkenen in Nederland voorstellen. “Het was voor Polen beter geweest om mensen per post te laten stemmen in plaats van het uit te stellen”, aldus Nguyen. “Verkiezingen worden niet voor niets op vaste tijden gehouden. Uitstel ondermijnt het recht van de bevolking om regelmatig te stemmen.” Zo bezien is het om de democratie te waarborgen ons aller plicht om de verkiezingen in maart door te laten gaan én zo toegankelijk mogelijk te maken.
