‘Ook Zuid-Afrikanen hebben recht op Nederlandse excuses voor slavernij’

De historische blik op Zuid-Afrika wordt zowel in Nederland als in Zuid-Afrika gedomineerd door de geschiedenis van de apartheid en de strijd daartegen. Dat is begrijpelijk, omdat het een van de meest barbaarse systemen van onderdrukking van de vorige eeuw was. Nederland had daarom in de jaren 70 en 80 van de een actieve anti-apartheidsbeweging. Maar de herinnering aan de anti-apartheidsbeweging overheerst een veel invloedrijkere periode uit de Nederlandse geschiedenis: die van slavernij en koloniale landroof door de VOC, die de basis vormde voor het systeem van apartheid.

Velen van ons hebben geleerd over de ‘Gouden Eeuw’ en de VOC, maar niet over de slavernij. Terwijl de VOC in de Kaap meer dan 60.000 mensen tot slaaf maakte. Ironisch genoeg wordt dat in het maatschappelijke debat over de slavernij vaak vergeten. Zo werd Zuid-Afrika niet eens genoemd in de toespraken van premier Rutte en koning Willem-Alexander, hoewel die periode juist in Zuid-Afrika diepe sporen heeft nagelaten. Daarom heeft ook de bevolking van Zuid-Afrika recht op excuses en herstel.

Vandaag bezoekt koning Willem-Alexander het Slave Lodge Museum. Nu is het een museum, maar tussen 1655 en 1795 verbleven er in dat pakhuis meer dan 5.000 tot slaaf gemaakte mensen. De omstandigheden waren er zo erbarmelijk dat het sterftecijfer zo hoog was dat er in die 140 jaar meer ‘geïmporteerde’ tot slaaf gemaakte mensen woonden dan mensen die daar waren geboren.

Wij leerden op school dat de Kaap slechts een ‘verversingsstation’ was voor VOC-schepen die op weg waren naar ‘de Oost’. In werkelijkheid stichtte Nederland ook in deze regio een kolonie die van de arbeid van tot slaaf gemaakte mensen afhankelijk was.

Voordat de VOC het land veroverde, hadden verschillende volkeren zich al duizenden jaren in heel zuidelijk Afrika ontwikkeld. In zijn boek The Lie of 1652 laat Patric Tariq Mellet zien dat in de Kaap vooral KhoiKhoi en San leefden, met hun eigen economische, spirituele en sociale structuren. Tussen 1600 en 1652 kregen onafhankelijke KhoiKhoi-boeren en -handelaars te maken met Europeanen die de Tafelbaai bij het Kaaps schiereiland steeds vaker gebruikten als tussenstop op hun reizen naar het oosten. De VOC besloot er in 1652 een permanente post te vestigen om controle te krijgen over deze lucratieve locatie. De handel met de KhoiKhoi veranderde vanaf dat moment in landroof en gewelddadige onderdrukking onder leiding van VOC-commandeur Jan van Riebeeck. De ‘handelspost’ groeide uit tot een kolonie waar Nederlandse bestuurders de dienst uitmaakten.

Volgens de Utrechtse Carine Zaayman, een nazaat van een van Van Riebeecks belangrijkste tolken en onderhandelaars, de tot slaaf gemaakt Krotoa, heeft Nederland de interesse in de Kaap verwaarloosd. Tijdens de opening van de expositie CAPE x UTRECHT Hidden histories of slavery & its afterlives zei ze dat de naweeën van die tijd doorwerken in wat vandaag de dag ‘het meest ongelijke land ter wereld is’. “Wij willen dat Nederland zijn rol erkent in de onderdrukkende realiteit waarin de meerderheid van de Zuid-Afrikanen nog steeds leeft.”

Werk van Farren van Wyk op de expositie CAPE x UTRECHT Hidden histories of slavery & its afterlives.

Hoewel de apartheid in 1994 wettelijk werd afgeschaft, bestaan de structuren en barrières die raciale en economische ongelijkheid veroorzaken nog steeds. De toegang tot onderwijs, werk en land is nog altijd zeer ongelijk verdeeld. Zo was 72 procent van het land in 2017 in het bezit van witte Zuid-Afrikanen, terwijl die slechts 8 procent van de bevolking uitmaken. Nazaten van tot slaaf gemaakten in de Kaap kampen met armoede en een structureel gebrek aan kansen en middelen om de maatschappelijke ladder te beklimmen.

Op loopafstand van Slave Lodge Museum ligt Kasteel de Goede Hoop, ook dat is nu een museum over de geschiedenis van de VOC-slavernij, maar was in de zeventiende eeuw een fort om de Nederlandse kolonisten te beschermen. De directeur van het museum Calvyn Gilfellan liet aan de NOS weten ook op erkenning door Nederland te hopen. “Er lijkt een soort vergeetachtigheid over dit deel van de Nederlandse koloniale geschiedenis. Het Herdenkingsjaar Slavernijverleden lijkt vooral gericht op Suriname en het Caribisch gebied. In Zuid-Afrika was de groep kleiner, maar we willen ook erkenning.”

Ik roep de koning en de demissionaire Nederlandse regering op om ook aan Zuid-Afrika vergiffenis te vragen, excuses aan te bieden en een proces van herstel en heling in te zetten. Wat dat herstel in moet houden, of wat er ‘na de komma’ moet volgen? De Zimbabwaanse auteur Panashe Chigumadzi benadrukte tijdens haar Nelson Mandela Lezing eerder dit jaar dat je excuses niet met lege handen kunt maken. Het is van belang dat het gesprek over herstel(betalingen) in de breedste zin des woords niet uit de weg wordt gegaan, omdat de erfenis van het slavernijverleden juist in Zuid-Afrika zo sterk de economische en raciale ongelijkheid heeft bepaald.

Schrijver en dichter Diana Ferrus, bekend van het gedicht I’ve come to take you home, formuleerde het als volgt: “Nederlandse parlementariërs en de koning en koningin zouden hier naartoe moeten komen om spijt te betuigen. Pas als je hier ter plaatse bent, kun je het verleden voelen. Ik wil dat er iets binnenin hen verandert.”