Op de dag van de Russische inval sloot de Oekraïense president Zelensky de grens voor mannen tussen de 18 en 60 jaar: zij moesten beschikbaar zijn om het land te verdedigen. Dat herinnerde veel Nederlanders aan hun eigen dienstplicht. Zij stelden zich de vraag: kan ik ook gedwongen worden om in het leger te dienen? Het korte antwoord: ja, dat kan. Al gaat dat niet van de ene op de andere dag.
Update 6 februari 2023
Als het aan CDA-leider Wopke Hoekstra ligt, gaat elke Nederlander op zijn achttiende weer een jaar in dienst. Dat zei hij op het CDA-congres afgelopen zaterdag. Jongeren kunnen hun dienstplicht vervullen bij het leger of bij een maatschappelijke organisatie, bijvoorbeeld op het gebied van zorg en welzijn.
Een eerdere versie van dit artikel verscheen op 2 mei 2022 op OneWorld.nl.
De meeste mannen van na 1980 kennen hem wel: de envelop die je van de Rijksoverheid ontvangt op je 17e verjaardag met de boodschap dat je staat ingeschreven voor de dienstplicht. Sinds 2020 valt die ook op de mat bij vrouwen die na 2003 geboren zijn. Maar geen zorgen, sussen je ouders dan: je hoeft heus niet het leger in. Want in de praktijk merk je als Nederlander weinig van je dienstplicht.
In 1997 werd de opkomstplicht namelijk ‘opgeschort’. Oftewel: je bent wel dienstplichtig, maar je hoeft je niet te melden. Nederland heeft een beroepsleger en niemand is in vredestijd verplicht om een periode in het leger te dienen. Maar omdat de Nederlandse regering enkel de opkomstplicht heeft opgeschort, wordt iedere Nederlander op zijn/haar/hun 17e verjaardag dus wel degelijk dienstplichtig.
“De opkomstplicht is binnen twaalf dagen te activeren
Die opkomstplicht valt relatief eenvoudig te activeren en dat kan bovendien best snel: al binnen twaalf dagen. Daar is een koninklijk besluit voor nodig en akkoord van de Eerste en Tweede Kamer. In dat geval zouden zowel mannen van na 1980 als vrouwen van na 2003 zich moeten melden voor lichamelijke en geestelijke keuring, tenzij ze ouder zijn dan 45. Voor die oproep is je juridische geslacht doorslaggevend: of er een m, v of x in je paspoort staat.
Als de opkomstplicht zou worden geactiveerd, dan zou dat al vóór oorlogstijd gebeuren, denkt Stan Meuwese, die een doctoraat behaalde in de rechtsgeschiedenis van de dienstplicht. Het zou bovendien nogal een langetermijnplanning vergen: “We moeten eerst een dreiging van buitenaf ervaren die groot genoeg is om tien tot twintig jaar uit te trekken voor het opbouwen van de krijgsmacht. Want alleen met de dienstplicht invoeren zijn we er nog niet. Er zouden ook nieuwe kazernes, instructeurs en nieuw materiaal moeten komen. Dat schaf je niet aan in een paar dagen.”
Vanwege de oorlog in Oekraïne en de heropleving van de Russische dreiging, onderzoekt het ministerie van Defensie momenteel de mogelijkheid van een ‘selectieve dienstplicht’, naar Zweeds model. Daarin zou zo’n 5 à 10 procent van de dienstplichtigen worden opgeroepen, geselecteerd op hun beroepsvaardigheid. Verpleegkundigen, ict’ers en monteurs kan Defensie bijvoorbeeld goed gebruiken. Volgens Meuwese gaat dit plan echter in tegen het gelijkheidsbeginsel: “Een groepje jongeren dwingen om tegen een minimumloon te werken terwijl de rest kan studeren en werken. Dat is toch niet eerlijk?”
Geen dreiging, geen dienstplicht
In 1997 werd in Nederland de opkomstplicht voor dienstplichtigen ‘opgeschort’. Hiervoor waren meerdere redenen. De voornaamste was het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, waardoor een directe militaire dreiging voor Nederland verdween. Daarnaast vonden conflicten niet meer op eigen bodem plaats: Nederland zond steeds vaker zijn troepen uit voor zogeheten vredesmissies in samenwerking met de VN. Dat vond men te gevaarlijk voor dienstplichtsoldaten. Ten slotte beweerden soldaten dat de dienstplicht verspilde tijd was die ze beter aan werk of studie konden besteden. De dienstplicht bleef bestaan en de opkomstplicht werd opgeschort, maar dus niet afgeschaft.
“Ministers, wethouders, Kamerleden en rechters zijn vrijgesteld van de opkomstplicht
Als zich in Nederland zulke ‘bijzondere omstandigheden’ voordoen dat de overheid de opkomstplicht wil activeren, dan zouden jongere dienstplichtigen eerder worden opgeroepen dan oudere. Ministers, wethouders, Kamerleden en rechters zijn vrijgesteld van de opkomstplicht, net als priesters, imams en rabbijnen. Voor politiefunctionarissen, waterstaatingenieurs, havenmeesters en spoorwegpersoneel zou de plicht worden uitgesteld.
Kun je ook weigeren?
Dienstplichtigen riskeren een gevangenisstraf als ze zich niet melden, zij zijn dan ‘dienstweigeraars’. In oorlogstijd kan de straf daarvoor oplopen tot vijf jaar cel of een boete van 22.500 euro. Volgens Meuwese zijn zulke hoge straffen onwaarschijnlijk, maar niet ondenkbaar. “De duur van de celstraf voor dienstweigeraars was vroeger gelijk aan die van de geweigerde dienst. Als je een jaar dienstplicht weigerde, dan betekende dat een jaar celstraf. Dat was een enorm disproportionele straf. Feitelijk zei de staat daarmee dat een jaar in een kazerne verblijven hetzelfde is als een jaar in de gevangenis.” Tussen 1975-1995 belandden ongeveer tien jongens per jaar op deze manier in de gevangenis.
Wie beslist het leger niet in wil, heeft nog een laatste optie: die kan zich beroepen op de ‘Wet gewetensbezwaren militaire dienst’. Die wet stamt uit 1962 en is nog altijd van kracht. Als je als dienstplichtige fysiek en mentaal wordt goedgekeurd, maar kunt aantonen ernstige morele bezwaren te hebben tegen (betrokkenheid bij) het plegen van geweld, dan kom je in aanmerking voor een vervangende sociale dienstplicht. Maar ongestraft onder elke vorm van dienstplicht uitkomen, dat zal je dus niet zo snel lukken.
