Kap met duurzaamheid, wees rechtvaardig

Dat de industriële economie zoals we die nu kennen onhoudbaar is voor mens en planeet, weten we al een paar decennia. Vervuilende auto’s en de bio-industrie trekken al lang een spoor van vernieling over de aarde. In de tweede helft van de twintigste eeuw werd duidelijk dat de balans moest worden hersteld. Het adagium werd: duurzame ontwikkeling = people + profit + planet. Vanuit dat perspectief is klimaatverandering een soort ‘ongewenst bijproduct’ van de moderne technologie en bedrijvigheid. Hoe denken we dit het beste te kunnen tackelen? Jawel, met moderne technologieën ontwikkeld door innovatieve bedrijven. Denk hierbij aan oplossingen zoals elektrisch vervoer, zonnepanelen, warmtepompen en zelfs kweekvlees.

Een ‘duurzame’ overheid zoals de onze maakt publieke verantwoordelijkheid dus privaat: niet de staat, maar bedrijven en consumenten moeten klimaatbewust handelen. Het zet in op de ontwikkeling van duurzame producten (economische kans!), in plaats van een rechtvaardige economie.

Ook gaat het maken van rechtvaardig klimaatbeleid vaak maar tot aan de eigen grens (oftewel ‘klimaatnationalisme’) en wordt CO2-uitstoot simpelweg een ‘emissierecht’ dat vervuilers onderling kunnen verhandelen. Hoe rechtvaardig is dat? Of denk aan innovatieve bedrijven als de Vegetarische Slager en het eerder genoemde Tony’s Chocolonely. Hoewel beide nobele ambities hebben om de wereld te verbeteren, bieden zij geen échte eerlijke oplossingen omdat rechtvaardigheid (letterlijk) moet lopen via beleggers en supermarkten, die gericht zijn op winst.

Daarnaast levert de productie van ‘groene’ producten weer nieuwe problemen op. Nederland wil een veel groter deel van z’n energie laten opwekken door ‘schone’ technologieën zoals windturbines en zonnepanelen; in 2030 in totaal 35 Terawattuur. Klinkt mooi. Maar de benodigde metalen voor de turbines en panelen zijn eindige grondstoffen, zoals kobalt en zink. Ook de batterijen van elektrische auto’s worden gemaakt met zulke grondstoffen, afkomstig uit mijnen in conflictgebieden in bijvoorbeeld Congo en Zambia, waar de arbeidsomstandigheden ronduit mensonterend zijn. Dit creëert een neo-koloniale economie voor groene sier van de eco-elite hier. Bovendien leveren afgedankte zonnepanelen weer een nieuwe berg afval op. We lopen rondjes in dezelfde oneerlijke en vervuilende samenleving.

Duurzame oplossingen gaan vaak hand in hand met kapitalistische uitbuiting en sociale uitsluiting. Voor een echt eerlijke klimaataanpak moeten we de ecologische crisis bekijken vanuit rechtvaardigheid en de geleefde ervaringen van kwetsbare mensen centraal stellen.

Een klimaatrechtvaardig perspectief benadrukt niet alleen de ongelijke oorzaken, maar ook de gevolgen van de klimaatcrisis. De verwoestingen door orkaan Katrina in 2005 in de Amerikaanse staten Louisiana en Mississippi hadden vooral gevolgen voor armere en niet-witte Amerikanen; meer slachtoffers door slecht gebouwde huizen en onvoldoende hulp- en herstelwerkzaamheden doordat er minder urgentie werd gegeven aan deze gemeenschappen. Daarnaast wordt de soms dodelijke impact van droogte en overstromingen als gevolg van klimaatverandering vooral gevoeld door kwetsbare groepen in het mondiale Zuiden, zoals boeren en bewoners van kleine eilanden.

Sinds de jaren 70 zien we aandacht voor dit milieuonrecht of ‘milieuracisme’ in de Verenigde Staten. Arme huishoudens en mensen van kleur moeten structureel leven met slechtere luchtkwaliteit, energievoorziening, voedselkwaliteit en gezondheid, bijvoorbeeld doordat ze in wijken wonen met slechte voorzieningen en een ongunstige ligging (bijvoorbeeld aan een snelweg). Het is dan ook niet verrassend dat de milieurechtvaardigheidsbeweging in de VS een kruisbestuiving was tussen milieu- en burgerrechtenactivisten. Eerder onderzoek van OneWorld en de Groene Amsterdammer naar het fijnstofgehalte op scholen in achtergestelde wijken in Amsterdam liet zien dat milieuracisme niet alleen een Amerikaans maar ook een Nederlands probleem is.

Als we het duurzame perspectief achter ons laten, komt het dan vanzelf goed? Nee. Allereerst moeten we waakzaam zijn voor selectief en oneigenlijk gebruik van ‘klimaatrechtvaardigheid’. Overheden kunnen beloven om (klimaat)rechtvaardig op te treden, maar feitelijk blijven hangen in marktoplossingen zoals ‘betaalbare’ warmtepompen. Dat is geen greenwashing, maar justicewashing.

Rechtvaardig nationaal klimaatbeleid pakt bedrijven aan door harde eisen te stellen over CO2-uitstoot, óók als ze ‘schone’ auto’s produceren. Klimaatrechtvaardigheid grijpt ook problemen aan zoals energiearmoede (arme huishoudens met hoge energiekosten) door tijdens de afbraak van onze fossiele economie aan armoedebestrijding te doen. De ‘klimaatzaken’ tegen de Nederlandse Staat (door Urgenda) en tegen Shell (door Milieudefensie) zijn hoopvol. Hiermee worden politieke en economische machthebbers verplicht hun verantwoordelijkheid te nemen en uitstoot drastisch te verminderen.

Belangrijker nog, een rechtvaardig perspectief maakt zichtbaar wat de aanpak van klimaatverandering altijd al was: strijd. Strijd tegen vernielzuchtig kapitalisme en koloniale praktijken, tegen onrecht dichtbij en ver weg. Tegelijkertijd heeft dit strijdveld een inspirerende horizon, waarachter een nieuwe wereld lonkt. We zullen geen consumenten in supermarkten zijn of burgers van een overheid, maar planetaire burgers die solidair zijn met elkaar, voorbij eigen straat en staat. Het gaat hier om antikoloniale lessen van oorspronkelijke volkeren, die rivieren, planten en dieren zien als onderdeel van ons levensweb. We zullen beschadigde relaties herstellen en opnieuw moeten leren wat samen-leven betekent. Klimaatrechtvaardigheid vertalen we ook in onze energie- en voedselvoorziening, met coöperatieve organisaties die radicaal democratisch én ecologisch zijn.

Onze klimaataanpak zal rechtvaardig zijn, of ze zal niet zijn.

Dit essay verscheen in het voorjaar van 2022 in OneWorld Magazine en op 22 juli 2022 op OneWorld.nl.