Hoogleraar Thea Hilhorst: ‘Niet alles is de schuld van het klimaat’

Menselijk handelen

Klimaatverandering uit zich niet alleen in een scherpe toename van extreem weer, maar ook in de permanente vernietiging van steeds meer leefgebieden. En dat leidt weer tot allerlei sociale problemen die zich kunnen opstapelen. In Bangladesh zijn nu al gezinnen meerdere keren hun huis kwijtgeraakt. Eerst woonden ze aan de oever van een rivier die weggeslagen werd. Eenmaal op drift hebben ze weinig keuze waar ze zich kunnen vestigen; omdat veilige plekken al bewoond zijn, komen ze op een onveilige plek terecht, zoals in een ander overstromingsgebied bijvoorbeeld, waar ze binnen de kortste keren opnieuw ontheemd raken.

De tragiek van klimaatverandering is dat de armste mensen de hoogste prijs betalen. Mensen die zelf nog nooit gevlogen hebben, niet meelopen met de laatste mode, maar af en toe vlees op tafel zetten. Juist zij zijn het meest kwetsbaar voor klimaatverandering. Hoewel klimaatverandering is veroorzaakt door de mensheid, dient het zich aan als een proces dat gemeenschappen overkomt.

Het antwoord op de negatieve effecten van klimaatverandering is ‘adaptatie’ oftewel aanpassing en proberen de allerergste gevolgen te voorkomen. We weten we dat klimaatverandering al ecosystemen heeft aangetast, en dat is niet meer om te draaien. Uiteindelijk is de vraag hoe wij mensen, onze bestuurders en politici omgaan met de gevolgen. Hoewel het verleidelijk en deels terecht is om bij een ramp de vinger te wijzen naar het klimaat, moeten we oppassen het klimaat te snel de schuld te geven.

Een treffend voorbeeld daarvan zijn de bosbranden die deze zomer Europa teisterden. Experts zeggen dat het probleem is dat brandweerlieden te weinig bekend zijn met het fenomeen en vooral dat er te weinig aan preventie wordt gedaan. Brandgangen en gecontroleerde preventieve branden kunnen bijvoorbeeld veel van de ellende en schade voorkomen.

Dreiging versus ramp

Ik heb jarenlang onderzoek gedaan naar rampen als gevolg van een natuurlijke dreiging, zoals overstromingen en aardbevingen. Bij rampenstudies maken we een onderscheid tussen de dreiging en de ramp. Een stormwind is een dreiging maar staat niet gelijk aan de ramp. Of zo’n dreiging rampzalige gevolgen aanneemt, hangt af van de kwetsbaarheid van de mensen die er bloot aan staan en van de mate van preventieve acties, zoals effectieve waarschuwingssystemen. Een stormwind die bij ons of in de Verenigde Staten een leuk avontuur is voor kitesurfers kan elders enorme schade aanrichten, ook als de windkracht precies even sterk is.

Dat bleek bijvoorbeeld in de jaren 90, toen zo’n relatief milde stormwind in El Salvador in Midden-Amerika aankwam. Veel burgers waren – op de vlucht voor geweld in hun dorpen door een burgeroorlog – uitgeweken naar de stad, waar ze alleen konden wonen in een zelfgebouwd hutje op een berghelling die te steil was voor bewoning, wat echter niet gecontroleerd werd. Doordat door de bewoning bomen waren gekapt en de grondlaag te dun was geworden, kon de wind boven aan de berg een aardverschuiving veroorzaken. Op weg naar beneden nam de verschuiving de slecht gebouwde huisjes mee, en hun bewoners. Onder aan de berg werden meer dan 80 doden geteld.

Om deze dynamiek te duiden gebruiken we in rampenstudies de volgende pseudoformule:
R = D * K/M: de kans op een ramp (R) is de dreiging (D) maal de kwetsbaarheid (K) gedeeld door maatregelen (M). Dit zouden we voor klimaatverandering ook kunnen doen: KS = KV * K/M, waarbij KS staat voor klimaatschade en KV voor klimaatverandering.

Het is goed te beseffen dat de uiteindelijke klimaatschade ook wordt bepaald door andere dreigingen. Klimaatverandering is bijvoorbeeld een versterker van het risico op conflict. Andersom kunnen conflicten ook de effecten van klimaatverandering verergeren. Bijvoorbeeld bij de watersnoodramp in Libië, waar een combinatie van klimaatverandering en extreem weer tot een dodelijke ramp kon leiden vanwege de langdurende verwaarlozing van infrastructuur als gevolg van conflict en fragiliteit.

Mijn collega’s Nico Caso, Rodrigo Mena en ik hebben in een aangetoond dat de kans om te overlijden bij een ramp als gevolg van een natuurlijke dreiging aanzienlijk groter is in een conflictgebied dan in een niet-conflictgebied. Conflicten hebben negatieve effecten op alle elementen die de kans op een ramp vergroten, zoals kwetsbaarheid en het uitblijven van maatregelen. En ook de hulp is moeilijker als er een conflict gaande is.

Klimaatverandering is mensenwerk

Waarom is het eigenlijk belangrijk om zo’n punt te maken van het feit dat klimaat(verandering) niet rechtstreeks de schuld is van alles? Op de eerste plaats helpt het om te begrijpen wie de slachtoffers zijn: wie er het meest last van heeft zijn de allerarmsten en meest kwetsbare mensen.

Op de tweede plaats is het een groot gevaar als politici zich verschuilen achter ‘het klimaat’. In de Filipijnen werden bijvoorbeeld overstromingen in de hoofdstad door de regering toegeschreven aan de zeespiegelstijging terwijl de grootste bijdrage kwam van mismanagement van de ondergrondse watervoorraad, waardoor het getroffen gebied tot wel 30 centimeter was ingezakt. Door klimaatverandering als enige oorzaak aan te wijzen, duiken politici weg van maatregelen.

Tot slot mogen we nooit vergeten dat niet alleen klimaatverandering mensenwerk is door uitstoot van broeikasgassen, maar de gevolgen van klimaatverandering ook. Mitigatie, oftewel: het beperken van gevolgen, blijft prioriteit, maar we moeten onder ogen zien dat de adaptatie, oftewel: aanpassing aan klimaatverandering, onontkoombaar is. Dat juist kwetsbare mensen de prijs betalen komt niet door het klimaat maar door beleidsfalen en onrechtvaardigheid. Om die reden moeten we actievoeren – niet alleen voor afschaffing van fossiele subsidies, zoals dagelijks op de A12 wordt geëist, maar ook voor andere klimaatrechtvaardige maatregelen.