Sheila Sitalsing tipt: 5 boeken over eenzaamheid

Betalen voor een knuffel

Eenzaamheid, schrijft Noreena Hertz in De eenzame eeuw, is méér dan geen vrienden hebben, ongewild alleen zijn, en nooit een praatje met de buren maken. ‘Eenzaamheid omvat ook hoe we ons buitengesloten voelen door politici, hoe afgesneden we ons voelen van ons werk en onze werkplek, hoe machteloos, onzichtbaar en monddood velen van ons denken te zijn.’

De mens is eenzaam: 60 procent van de volwassenen in de VS zegt zich eenzaam te voelen, net als 30 procent van de Nederlanders. Volgens Hertz, economiehoogleraar en bestsellerschrijver, is de oorzaak systemisch en dus óók politiek. De eenzaamheidspandemie, stelt ze in haar non-fictieboek, is een product van het kapitalisme en van alles wat daarbij hoort: het individualisme, de verstedelijking, de afbraak van collectieve voorzieningen als bibliotheken en buurthuizen, de onzekere flexbaantjes die zelden leiden tot een band met collega’s.

Het sterkst is Hertz in haar beschrijvingen van eenzame mensen. De werknemer in het distributiecentrum, die strafpunten krijgt als hij kletspraatjes met collega’s maakt. De goedverdienende, gescheiden Amerikaan Carl, die iemand betaalt om zich te laten knuffelen. De alleenstaande, bejaarde vrouwen die in Japan winkeldiefstallen plegen opdat ze in de gevangenis komen, waar het gezelliger is dan thuis.

Sociale isolatie kan tot lichamelijk ongemak leiden, van hartfalen tot dementie. En tot extremisme. Hertz haalt onderzoek aan dat suggereert dat eenzame mensen eerder extreemrechtse sympathieën ontwikkelen. Werk aan de winkel dus voor progressieve politici.

Noreena Hertz, De eenzame eeuw, 2020, uitgeverij Spectrum, uit het Engels vertaald door Eric Strijbos

Miniatuurtjes over medemenselijkheid

Dichter F. Starik bezocht jarenlang de begrafenissen van mensen die zo vergeten en eenzaam hebben geleefd dat er na hun sterven niemand is om op hun uitvaart
te komen. Voor hen bestaan dichterscollectieven die op basis van schamele gegevens een laatste groet dichten om voor te lezen tijdens de eenzame uitvaart. In Amsterdam heet dit collectief de Poule des Doods; Starik was er tot zijn dood in 2018 de coördinator van.

In Dichter van Dienst, het derde deel in een reeks, krijgen de eenzamen een gezicht: de dame die vijf maanden dood op de overloop van haar huis heeft gelegen, de onbekende die uit het riool werd opgegraven, de vermoedelijke Italiaan die in verregaande staat van ontbinding in zijn onderhuurwoning is gevonden.

Starik verwerkt ze in mini-verslagjes over de mensen wier werk het is onbekende doden weg te brengen. Zij kwijten zich met ontroerende toewijding van hun taak: de dragers, de uitvaartbegeleider, de ambtenaar die nabestaanden opspoort, de dichters. Het resultaat is een verzameling aangrijpende miniatuurtjes over medemenselijkheid en de kracht van rituelen.

Bij de vermoedelijke Italiaan dichtte Starik:

Er is een man gestorven en ik weet niet

wie hij is. Wie hij was. Wat, waarom, noch hoe.

[…]

Hij is al weg. Hij laat niets achter dan een DNA-profiel. Toch.

Er is een mens gestorven met een leven, met een hart, een ziel.

F. Starik, Dichter van Dienst, 2019, Uitgeverij Nieuw Amsterdam

Afbakpizza en twee flessen wodka

Godzijdank valt er ook te lachen om diepe eenzaamheid. Te grimlachen of te huillachen misschien, maar toch: lachen. Het relaas van Eleanor Oliphant, ontsproten aan de pen van de Schotse schrijver Gail Honeyman, is grotesk en volkomen geloofwaardig tegelijk.

Eleanor (30) leidt een strak geordend leven: ze werkt de hele week als financieel medewerker zonder zich meer met collega’s te bemoeien dan strikt noodzakelijk, op vrijdagavond eet ze een afbakpizza margherita, in het weekend ziet ze niemand, spreekt ze niemand en drinkt ze twee flessen wodka leeg.

Naarmate de roman vordert, ontdekt de lezer flarden van het trauma en het verdriet in dat peilloos lege leven. Ondertussen wordt Eleanor verliefd op een onmogelijke muzikant, ziet ze zich min of meer gedwongen een oude man die ongelukkig ten val is gekomen te helpen, moet ze zich verhouden tot andere mensen, leert ze zomaar een gesprek te voeren, en bouwt ze met vallen en opstaan aan een nieuw leven.

De boodschap van deze warmbloedige roman vol kleurrijke hoofd- en bijrolspelers is nogal Hollywoodachtig – wees een beetje lief voor elkaar, óók voor die zonderlinge collega die zelden wat zegt – maar het is wel uitstekend uitgevoerde Hollywood. Lezen! Om te lachen. Om te huilen. En om te weten dat het nooit te laat is, voor niemand.

Gail Honeyman, Ik ben Eleanor Oliphant (met mij gaat alles goed), 2017, Uitgeverij Cargo, uit het Engels vertaald door Hien Montijn

Geesten doden in een azc

Strikt genomen is Hoe ik talent voor het leven kreeg geen roman over eenzaamheid, maar over de uitzichtloosheid, de willekeur en de administratieve wreedheid waar asielzoekers in Nederland aan worden onderworpen. Eenzaamheid is slechts een bijeffect van zo’n leven dat zich gedwongen afspeelt tussen zijn en niet-zijn. Rodaan al Galidi schrijft, zegt hij, omdat schrijven voor hem ‘anti-eenzaamheid is’.

Strikt genomen is het ook geen roman: Al Galidi beschreef zijn eigen vlucht uit het Irak van Saddam Hoessein, de aankomst op Schiphol in 1998, het leven in asielzoekerscentra waar geen einde aan lijkt te komen, de afwijzingen, de tot-ongewenst-vreemdeling-verklaringen, de aanmaningen om het land te verlaten, de medebewoners van het azc die doordraaien, zich van het leven beroven, woedend worden op elkáár, en eindeloos wachten. Tot er uiteindelijk een einde aan het wachten komt dankzij het generaal pardon van 2007.

Het is een roman, schrijft hij in het voorwoord, maar óók non-fictie. Dat laatste zette hij erbij ‘omdat Nederlanders altijd willen weten of iets echt gebeurd is in plaats van of het mooi geschreven is’. Lees het daarom gerust als een documentair verslag. Dat verslag is geestig en lichtvoeting en beschamend en verdrietig makend tegelijk.

Al Galidi had gehoopt dat zijn boek iets zou veranderen aan het ‘doden van de geest’ in asielzoekerscentra. Het antwoord op de vraag of dat gelukt is, laat zich raden.

Rodaan Al Galidi, Hoe ik talent voor het leven kreeg, 2016, Uitgeverij Jurgen Maas

Hij snijdt zichzelf, zij eet niet

Priemgetallen zijn ‘argwanende, eenzame getallen’. Daarom houdt Mattia zo van ze, al denkt hij soms ook ‘dat zij misschien net zo hadden willen zijn als de andere, gewone getallen, maar dat ze daar om de een of andere reden niet toe in staat waren’. Hij is een eenzelvige jongen, zonder vrienden en met een voorliefde voor wiskunderaadsels.

Met één persoon krijgt hij een band: Alice, die mank loopt na een skiongeluk. Hij snijdt zichzelf, zij heeft een eetstoornis. Volgens Alice kan hun band alleen bestaan tussen figuren zoals zij, ‘twee mensen die hun eigen eenzaamheid in de ander hadden herkend’. Of nou ja, band: ‘Mattia dacht dat Alice en hij zo waren, twee priemgetallen, alleen en verloren, vlak bij elkaar, maar niet dicht genoeg om elkaar echt aan te raken.’ Er zit te veel in de weg: de anorexia, de trauma’s, de zelfmutilatie, de omgeving en zij zelf.

Het verhaal van de verschoppelingen, die gevolgd worden vanaf hun kindertijd tot volwassenheid, werd bij het verschijnen, vijftien jaar geleden, dé literaire sensatie van Italië̈. Terecht; het is een zeldzaam aangrijpend boek, onderkoeld en subtiel geschreven, over een schrijnend onvermogen om echt contact te leggen.

Paolo Giordano, De eenzaamheid van de priemgetallen, 2009, De Bezige Bij, uit het Italiaans vertaald door Mieke Geuzebroek en Pietha de Voogd

Dit artikel verscheen in december 2024 in OneWorld Magazine.