Achtergrond

‘Volgens de Belg woonde zwarte piet in de hemel’

Met alle ophef rond zwarte piet in Nederland, zou je bijna vergeten dat de pietfiguur ook bij het Belgische sinterklaasfeest een rol speelt. Hoe verloopt daar de discussie? Antropoloog Bambi Ceuppens bundelde in het boek Pietpraat verhalen over piet in België.

Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee
De zwarte piet-discussie in België is, op zijn zachtste gezegd, anders verlopen dan in Nederland. Bambi Ceuppens (54), antropoloog bij het vernieuwde AfricaMuseum dat deze week in het Belgische Tervuren de deuren heropent, was er vanaf het begin bij betrokken. Ze heeft tussen alle drukte door een nieuw boek samengesteld over het onderwerp. Pietpraat bundelt voor het eerst informatie over de evolutie, diversiteit en ontvangst van zwarte piet in Vlaanderen, Brussel en Wallonië en bevat bijdragen van onder andere Mireille Tsheushi Robert, Hugo Matthysen en Laura Nsengiyumva.

De ondergeschikte functie van zwarte piet is de boodschap die we geven aan zwarte kinderen

Ceuppens heeft het druk. Over een week gaat onder internationale belangstelling het vernieuwde AfricaMuseum open. Tussendoor heeft ze dit boek samengesteld. Waarom eigenlijk? “Simpelweg omdat de uitgeverij het mij gevraagd hebben. Ik ben er al jaren mee bezig en wist dus dat er heel weinig over zwarte piet in België is onderzocht. Er zijn tot op heden geen echte publicaties over dit onderwerp geweest, in Nederland wel, maar hier met onze specifieke context nagenoeg niet. Daarom heb ik ook zo’n nadruk gelegd op het betrekken van perspectieven uit Wallonië en Brussel. We wilden wel een vergelijking maken met Nederland, maar het moest vooral over België gaan. Qua inhoud wilde ik een historische en linguïstische invalshoek mét bijdragen van Afro-descendanten.”

Niet zomaar een symbool

“Zwarte piet is niet zomaar een symbool, was het ‘slechts’ een symbool geweest, dan was het ook geen probleem geweest om dat te veranderen. Er zit meer achter. In het boek zegt (letterkundige, red.) Vanessa Joosen bijvoorbeeld dat het grote probleem juist is dat er maar één zwart figuur is in de kinderliteratuur en dat is zwarte piet. Dus als we hem eruit halen, moeten we hem minstens vervangen.”

Activiste en opvoedster Mireille Tsheushi Robert schrijft in haar hoofdstuk in het boek over de impact die zwarte piet heeft op jonge zwarte kinderen. Volgens haar speelt deze figuur een belangrijke rol in de socialisatie van zwarte kinderen. “Die ondergeschikte functie is de boodschap die we geven aan zwarte kinderen. We vinden het onacceptabel om kinderen nog constant gender-stereotypen voor te schuiven, maar als het gaat over zwarte mensen dan roepen we allemaal de onschuld van de kinderen in om de status quo te behouden. Het Vlaamse Sint-Nicolaasgezelschap, de zelfuitgeroepen bewaarders van de Sinterklaas-traditie, hadden geen enkel probleem met de ‘zwarte mieten’ (vrouwelijke versies van zwarte piet) maar wel met een niet-zwarte piet. Het is indoctrinatie van jonge tot zeer jonge kinderen, het is niet onschuldig.”

“Dit boek is vooral een uitnodiging voor verder onderzoek”, zegt Ceuppens. Ze bladert door het boek tot ze stuit op een aantal foto’s uit de jaren vijftig. “Deze zijn we tegengekomen in het archief van het museum. Ze werden genomen ten tijde van de kolonisatie in Congo.” We kijken naar zwart wit-prenten die een bijna exacte spiegel zijn van elkaar. “Bij de viering in de witte koloniale milieus kwam Sinterklaas zonder een zwarte piet. Je kon in die situatie geen kinderen bang maken met een zwart persoon die ze dan nadien moesten gaan domineren. Bij de viering onder Congolezen had je een zwarte sint, en een zwarte piet in het volledige page-kostuum. Dit is een perfect voorbeeld van waar verdere studie nodig is. Zwarte piet en de kolonie zijn meer verbonden dan we denken. Zwarte piet en de andere Blackface tradities in België zoals de Noirauds – een jaarlijkse traditie waarbij belangrijke Brusselse figuren rondgaan om geld in te zamelen – zijn ontstaan in de koloniale periode maar vooral gepopulariseerd met het einde van de kolonisatie. Als een soort van propaganda. Omdat de Congolezen geëmancipeerd waren moest België toch op een of andere manier hun superioriteit laten gelden.”

De Nederlandse commercialisatie van een katholiek feest, samen met het verlies van de kolonie heeft ons het homogene beeld van zwarte piet gegeven

De evolutie van de pietfiguur legde in België een lange kronkelende weg af, vertelt Ceuppens. “Mensen denken vaak dat de eerste representatie van de Sint met een zwarte metgezel dateert van de 19de eeuw in het fameuze boek van Jan Schenkman (Sint Nikolaas en zijn knecht). Hier in Brussel staat echter een standbeeld van Sint- Nicolaas uit 1600 waar hij staat afgebeeld met een zwarte metgezel, gekleed als een monnik. Het is een uniek beeld en heeft weinig te maken met de zwarte piet die we nu kennen.

België is een katholiek land. Sinterklaas werd hier ook lang vergezeld door engelen. Er waren zelfs schrijvers die stipuleerden dat zwarte piet met Sint-Nicolaas in de hemel woonde; dat is katholieke logica. Het is pas met de secularisatie dat ze verhuisden naar Spanje. Pas sinds de jaren tachtig zien we de hedendaagse zwarte piet verschijnen. De door Nederland ingegeven normverschuiving naar de meer stereotype zwarte piet dateert van toen. Je kan in het boek lezen hoe dat uiteindelijk heel veel te maken had met commercie. De voor huur beschikbare kostuums kwamen bijvoorbeeld uit Nederland. De Nederlandse commercialisatie van een katholiek feest, samen met het verlies van de kolonie heeft ons het homogene beeld van zwarte piet gegeven.”

Nauwelijks publiek debat

Nederland had dus een serieuze impact op kleine zusje België in het ontstaan van de figuur, maar hoe zit het met het verzet tegen Zwarte Piet? Ceuppens: “Het is ironisch, Nederland is protestant en ze hebben een katholiek figuur gekozen als het symbool bij uitstek van de natie. Terwijl in België, een katholiek land, nog steeds verschillende tradities naast elkaar bestaan. Zo wordt Sint-Maarten nog altijd gevierd. In Wallonië zijn er nog andere tradities.” Ook bij de tegenstanders van zwarte piet heerst er verdeling. “Er zijn in Nederland veel meer Afro-descendanten dan in België. Wij zijn bovendien nog eens verdeeld over taalgrenzen heen. In Nederland kunnen ze dus veel meer varen op de publieke opinie.”

Toch kwam er in 2016 een oplossing uit de bus, zonder protestacties of acties tégen de protestacties. Het Vlaams-Nederlands huis deBuren lanceerde toen het ‘pietenpact’ waarbij Zwarte Piet evolueerde naar de ‘roetpiet’. In de Vlaamse pers wordt er wat schamper gekeken naar de Nederlanders die zich zo druk maken. België heeft zoals het onze internationale reputatie betaamt een ‘compromis a la Belge’ gevonden zonder spreekwoordelijk bloedvergieten. “Ik ben er niet van overtuigd dat er echt een consensus is over de zogenaamde roetpiet; ook die figuur kan nog veranderen. Want in tegenstelling tot in Nederland is er in België niet echt een publiek debat geweest. Zoals veel dingen in België is dat in de coulisses gebeurd, een beetje verstopt. Veel van de activisten die hierrond gewerkt hebben spraken ook niet publiekelijk. Is dat gezond? Is dat normaal? Is de Afro-diaspora overtuigd? Voor mij zijn we nog maar aan het begin. Bovendien, over tien jaar hebben we helemaal geen open haarden meer, dus hoe gaan we die roetpiet dan uitleggen?”

Wil je wat racisme bij je frietjes?

Het vrije woord wordt altijd verdedigd, behalve met Sinterklaas

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Verder lezen?

Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?

Word abonnee

  • Digitaal + magazine  —   8,00 / maand
  • Alleen digitaal  —   6,00 / maand
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen

Factuurgegevens

Je bestelling

Product
Aantal
Totaal
Subtotaal in winkelwagen  0,00
Besteltotaal  0,00
  •  0,00 iDit is het bedrag dat automatisch van je rekening wordt afgeschreven.

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons