Artsen zonder Grenzen-directeur: ‘Hulpverlening wordt vaker als ‘politiek’ gezien’

Het is even wennen voor Artsen zonder Grenzen, een petitie opstellen. Als medische hulporganisatie richten ze zich vooral op noodhulp, vertelt directeur Karel Hendriks. Maar er is een grens bereikt. Vorige maand lanceerde de organisatie een petitie waarin ze de Nederlandse regering oproept om medische hulpverlening in oorlogssituaties beter te beschermen. “Het feit dat hulpverlening een apolitieke daad is, ligt meer en meer onder vuur.”

Hendriks pakt er een grafiek bij, die laat zien dat het aantal dodelijke aanvallen op hulpverleners wereldwijd al jaren op rij stijgt. Sinds oktober 2023 overleden meer dan duizend zorgverleners in Gaza. Artsen zonder Grenzen verloor in die periode meer dan tien collega’s in Gaza, en recent nog een collega in Congo. Gemiddeld wordt er wekelijks een ziekenhuis aangevallen in een conflictgebied.

De petitie roept de regering op om zich uit te spreken over aanvallen op hulpverleners en grondig onderzoek te doen. Maar ook om de wet aan te passen, zodat Nederland zulke misdaden kan vervolgen, ook als er geen directe link met Nederland is. In één maand tijd werd de petitie 155.000 keer ondertekend; de einddatum ligt in oktober.

Het is zeker niet de enige manier waarop Artsen zonder Grenzen van zich laat horen. De organisatie sloot zich aan bij het gesprek van vijf ngo’s met premier Schoof over Gaza, en bij het massale Rode Lijn-protest in Den Haag van 18 mei, waar ruim 100.000 mensen op af kwamen. Het is een patroon onder veel ngo’s de afgelopen jaren: hoe minder de overheid zich aan het internationaal recht houdt, hoe meer zij van zich laten horen. Sommige organisaties, zoals Oxfam, zijn inmiddels bereid om zichzelf een ‘beweging’ en ‘activistisch’ te noemen. Artsen zonder Grenzen gaat nog niet zover, zegt Hendriks. “Wij zijn een hulporganisatie die zich uitspreekt over wat we zien.”

Wat ze zien, is dat het ‘aanvallen en afknijpen van hulpverlening wereldwijd een basistactiek van oorlogsvoering lijkt te worden’, aldus Hendriks. Neem Gaza: twee weken geleden deelde Artsen zonder Grenzen een foto van een ziekenhuisapparaat dat met een kogel was beschoten. Dat is geen uitzondering. “Wanneer het Israëlische leger een ziekenhuis is binnengevallen, gaan ze kamer voor kamer, één kogel per apparaat, alle medische appratuur af. Dat is geen foutje, dat is het systematisch ontmantelen van de medische infrastructuur.”

Ook liet Israël al sinds 2 maart geen voeding en hulpgoederen meer binnen. De hele bevolking in Gaza loopt risico op kritieke hongersnood. Sinds deze week wordt er beperkt voedsel toegelaten, maar Hendriks noemt dat ‘volstrekt’ ontoereikend en stelt dat de humanitaire blokkade elke dag levens kost. “We hebben vaker meegemaakt dat er geen hulpgoederen worden toegelaten in conflictgebieden, maar meestal kunnen mensen dan vluchten. De combinatie van het tegenhouden van hulpverlening en gevangenschap van de bevolking… ik kan me geen andere context bedenken waarin we dat in deze extreme vorm gezien hebben.”

Nederland verantwoordelijk

Tegelijk kan Hendriks niet genoeg benadrukken dat niet alléén in Gaza de hulpverlening onder vuur ligt. “We zien ook in Sudan en Oekraïne dat hulpverlening wordt tegengehouden of aangevallen, we hebben het in Syrië veel gezien, in Myanmar.” Maar de mate waarin vooral westerse overheden Israël blijven steunen, is wel reden om er extra luid over te zijn. “Er wordt door regeringen wereldwijd met grote interesse gekeken naar de straffeloosheid die zich in Gaza voltrekt. Men denkt: de kans is groot dat wij er ook mee weg zouden komen. Dat is heel angstaanjagend. Nederland zou zich daar, als gastheer van het Internationaal Gerechtshof en Strafhof, extra verantwoordelijk voor moeten voelen.”

Hoewel de situatie in Gaza ook voor hulpverleners levensgevaarlijk is, blijft Artsen zonder Grenzen er voorlopig actief. “In principe trekken we ons alleen terug als we héél sterke aanwijzingen hebben dat onze mensen zelf het doelwit zijn.” Dat gebeurde in 2015 in Afghanistan, toen het AzG-ziekenhuis in Kunduz werd gebombardeerd door de Verenigde Staten en dertig medewerkers omkwamen. Ook trok de organisatie zich in 2013 terug uit Somalië, nadat meerdere medewerkers de jaren ervoor werden ontvoerd en vermoord op hun kantoor. In 2017 keerde de organisatie terug.

Eén van de plannen voor de organisatie in de komende jaren is om meer in gesprek te gaan met de achterban, zegt Hendriks. “Die is onverminderd groot; we hebben 450.000 Nederlandse donateurs. Maar ik wil ze graag mobiliseren, zorgen dat ze iets dóen. Ik denk dat heel veel mensen op dit moment een bepaalde wanhoop of frustratie voelen. Je kunt iets doen in de vorm van een donatie, of door je aan te sluiten bij online campagnes of protestacties. Of je kunt bijvoorbeeld op een school of buurthuis praten over het belang van internationaal recht. Dat doen we al op kleine schaal, maar ik denk dat er veel ruimte is om daarin te groeien.”

Over de maatschappelijke betrokkenheid in Nederland maakt hij zich in principe geen zorgen. “Volgens mij is die heel groot. Nederland staat al jarenlang heel hoog in de lijstjes van het aantal euro’s dat mensen aan goede doelen geven. Het zijn politici die misbruik weten te maken van onvrede onder de bevolking, en bijvoorbeeld vluchtelingen als zondebok aanwijzen. Dát vind ik heel kwalijk om te zien. Uiteindelijk kan dat ook het draagvlak voor ons werk gaan aantasten; alsof er mensen zijn die onze hulp niet verdienen.”

Consequenties migratiedeals

Dat raakt aan een tweede aandachtspunt voor de komende jaren: de consequenties van migratiedeals. In gesprek met ministeries, Kamerleden en de achterban wil Hendriks daar meer aandacht voor vragen. “We willen laten zien welke prijs mensen betalen voor Europese deals. Zodat onze beleidsmakers in elk geval niet kunnen zeggen dat ze het niet wisten.” Hij doelt onder meer op de vele doden op de Middellandse Zee, het geweld in Libische detentiecentra, het feit dat veel migranten in Afrikaanse landen in de woestijn worden ‘gedumpt’ als gevolg van een deal met Tunesië, en de onmenselijke omstandigheden in vluchtelingenkampen. Ook dat ziet de organisatie met eigen ogen; ze hebben hulpverleners langs de Europese buitengrenzen in Griekenland, Italië en Polen en op de grens tussen Tunesië en Libië.

Hendriks is ervan overtuigd dat het merendeel van de Nederlanders daar niet achterstaat, ondanks dat er op partijen is gestemd die er wél achter staan. “Ik zie het als onze missie om dat verhaal te vertellen, ook aan Nederlandse burgers, en te zeggen: is dit echt wat je wilde? Dat dit zou gebeuren met je stem? Ik ben optimistisch genoeg om te denken dat de meeste mensen dat niet voor zich zagen. En dat zij dat niet oké vinden.”