In de afgelopen maanden overleden zeker
dertien mensen aan de Pools-Belarussische grens. Ze stierven van de kou en door een gebrek aan water en voedsel. Duizenden mensen zaten vast in een niemandsland tussen Belarus en Polen. Het ene land gebruikt hen als pressiemiddel, het andere wil hen koste wat kost buitenhouden.
Hoe kwamen zij daar? Met behulp van reisbureaus en mensensmokkelaars haalde de Belarussische president Loekasjenko in november duizenden migranten naar Belarus. De meesten reisden direct richting de Poolse grens, in de hoop zonder papieren de EU binnen te komen. Met zijn actie hoopte Loekasjenko (tevergeefs) de EU over te kunnen halen de sancties in te trekken die ze invoerde na een omstreden verkiezingsuitslag vorig jaar. Polen bouwde een grenshek, ontzegde journalisten de toegang tot het gebied en stuurde talloze mensen terug naar Belarus. Voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen noemde de actie van Loekasjenko ‘onacceptabel’, maar liet zich niet uit over de reactie van EU-lidstaat Polen.
“
De meeste migratiedeals zijn juridisch gezien niet écht EU-deals
Het is niet de eerste keer dat migranten als geopolitieke speelbal worden ingezet. In 2020 was het de
Turkse president Erdoğan die kortstondig de grens naar Noord-Griekenland openzette om Europa te dwingen een luchtaanval op Turkse militairen in Syrië te vergelden. Afgelopen zomer zette de
Marokkaanse overheid het hek naar de Spaanse enclave Ceuta aan de noordkust van Afrika open. Op die manier wilde Marokko Spanje onder druk te zetten om een activist uit te leveren die strijdt voor onafhankelijkheid van de Westelijke Sahara, een betwist gebied waar Marokko het de facto voor het zeggen heeft.
Het zal ook niet de laatste keer zijn dat migranten, asielzoekers en vluchtelingen zo worden gebruikt, denkt hoogleraar migratierecht en GroenLinks-Europarlementariër Tineke Strik. Zij ziet, net als veel andere experts, een zorgwekkend patroon. De EU sluit deals met buitenlandse overheden die het op zijn zachtst gezegd niet zo nauw nemen met mensenrechten, met één doel: migranten bij Europa vandaan houden. De opvallendste deals en hun belangrijkste gevolgen op een rij.
Pushbacks
Het wordt steeds lastiger voor de EU om zich kritisch uit te spreken over mensenrechten in de landen waar het migratiedeals mee sluit, zegt Strik. “Mensenrechten worden ondergeschikt gemaakt aan migratie tegenhouden. Neem Marokko: het land krijgt jaarlijks heel veel geld om migratie te voorkomen, en kan elk moment die knop indrukken als het geen kritiek wil op mensenrechtenschendingen, bijvoorbeeld in de Westelijke Sahara.”
“
Niet alleen zetten overheden asielzoekers in als drukmiddel, ook het recht op asiel zélf lijkt onder druk te staan
Niet alleen zetten overheden asielzoekers in als drukmiddel, ook het recht op asiel zélf lijkt onder druk te staan. Pushbacks aan de Europese buitengrenzen vinden aan de
lopende band plaats, maar zijn een
schending van het internationaal recht. Asielzoekers moeten, hoe zij een land ook binnenkomen, altijd de kans krijgen om asiel aan te vragen. Bij pushbacks worden zij direct, en soms gewelddadig, teruggestuurd. Na de actie van president Loekasjenko in Belarus hebben de regeringen van Polen, Litouwen en Letland pushbacks in nationale wetgeving gelegaliseerd, wat Hongarije al eerder deed.
Vanuit de Europese Commissie is daar weinig protest tegen, zegt Strik. En met elke deal die gesloten wordt, worden de grenscontroles in landen rondom Europa strenger. Strik: “Ik vrees dat mensen uiteindelijk hun land niet eens meer ontvluchten. Dat zie je in Syrië, waar de grens bijna is gesloten sinds de Turkijedeal.”
De Turkijedeal: de blauwdruk
In 2016 sloten de EU en Turkije de
Verklaring EU-Turkije. Daarin spraken de regeringsleiders van alle EU-lidstaten af dat Turkije 6 miljard euro zou ontvangen, mits het vluchtelingen zou tegenhouden aan de Turks-Europese grens. Met het geld moest Turkije concrete projecten voor de opvang van Syrische vluchtelingen bekostigen. Ook stond er in de deal een uitruil: voor elke uitgeprocedeerde vluchteling die Griekenland naar Turkije zou terugsturen, zou Europa één Syrische vluchteling uit Turkije opnemen.
In de praktijk liep het anders. Turkije deporteerde vluchtelingen naar Syrië en schoot zelfs mensen dood die de grens overstaken. Een Griekse rechter bestempelde Turkije als onveilig land; mede daarom worden er nauwelijks vluchtelingen naar Turkije teruggestuurd. Maar omdat de lidstaten zelf ook veel minder mensen opnemen dan beloofd, komen vluchtelingen al jaren terecht in overvolle kampen zonder uitzicht op asiel. Het bekendste voorbeeld is kamp Moria op het Griekse Lesbos.
Afschrikwekkende werking
Ondanks veel kritiek van mensenrechtenorganisaties gebruikt de EU de Turkijedeal vaak als voorbeeld bij het sluiten van nieuwe deals, zegt universitair docent Annick Pijnenburg, die
promoveerde op de rechten van vluchtelingen bij migratiedeals. “Het verhaal over de Turkijedeal is namelijk: er komen minder mensen aan in Griekenland, dús het is een succes.”
“
De EU zegt sinds deze deal bijna niets meer over mensenrechten in Turkije
Het is alleen nog maar de vraag of dat door de overeenkomst komt; het aantal migranten richting Europa
daalde al vóór de deal. Bovendien vinden migranten steeds gevaarlijkere alternatieve routes. Het aantal mensen dat verdrinkt op de Middellandse Zee neemt namelijk
wél toe. Ook zorgt de deal voor ‘onaanvaardbare’ situaties in vluchtelingenkampen, zegt Pijnenburg. “De EU is zo bezig met het tegenhouden van migranten, dat ze mensenrechtenschendingen op de koop toe neemt. Sterker nog, ze hoopt vermoedelijk dat kampen als Moria een ‘afschrikwekkende werking’ hebben op toekomstige migranten.” Europarlementariër Strik ziet hetzelfde patroon, en voegt daaraan toe: “De EU zegt sinds deze deal bijna niets meer over mensenrechten in Turkije.”
Marokko en Egypte: nieuwe migratiepartners
De EU is continu op zoek naar nieuwe ‘migratiepartners’, en mensenrechten lijken daarin geen belangrijk criterium te zijn, zegt Strik. Zo krijgt Marokko al veel geld van Spanje en de EU, onder andere voor de bouw en de bewaking van hekken langs de Marokkaans-Spaanse grens. “De EU wil heel graag intensiever samenwerken met Marokko”, zegt Strik. Volgens
mensenrechtenorganisaties hebben migranten in Marokko gebrekkige toegang tot asielprocedures en worden ze onterecht
vastgezet in slechte omstandigheden.
“
Keer op keer blijkt uit rapporten dat in Libië dwangarbeid, marteling, verkrachting en moord plaatsvinden
Volgens Strik is de EU iets terughoudender over kandidaat-partner Egypte, hoewel dat land volgens haar niet zou kunnen wachten om samen te werken op het gebied van migratie. Organisaties trekken al jaren aan de bel over de grote hoeveelheid onrechtmatige
executies, arrestaties en
andere mensenrechtenschendingen in het land. Er zijn nog geen concrete afspraken, wel ontving Egypte
EU-geld voor de opvang van vluchtelingen en het voorkomen van migratie. Meerdere lidstaten, waaronder Nederland, willen wel intensiever samenwerken. Demissionair staatssecretaris voor Asiel en Migratie, Ankie Broekers-Knol, was eind september op bezoek in Egypte om erover te praten. Het was
volgens haar niet ondenkbaar dat Nederland Egypte in de toekomst zal ondersteunen bij grensbewaking.
Libië: moord en marteling
“
De Libische kustwacht arresteerde tussen 2016 en 2020 volgens Amnesty International zeker 60.000 mensen op zee
Een van de meest omstreden migratiepartners is Libië: een land dat sinds 2011 wordt geregeerd door verschillende conflicterende partijen, en waar is
bewezen dat migranten onmenselijk behandeld worden. “Dat weerhoudt de EU er niet van om geld te blijven sturen”, zegt Strik. Het land krijgt sinds 2016 steun en financiering van Italië om migranten die de Middellandse Zee over willen steken tegen te houden. De Libische kustwacht arresteerde tussen 2016 en 2020 volgens
Amnesty International zeker 60.000 mensen op zee. Velen moeten terug of komen zonder proces terecht in beruchte
detentiecentra. Naast officiële gevangenissen zijn er ook vele onofficiële centra, veelal in handen van milities.
Keer op
keer blijkt uit rapporten dat daar dwangarbeid, marteling, verkrachting en moord plaatsvinden.
De EU zegt de detentiecentra niet direct te financieren. Maar het Amerikaanse persbureau AP onthulde eind 2019 dat een groot deel van het EU-geld (ruim 350 miljoen euro tussen 2016 en 2019) uiteindelijk terechtkomt bij milities, mensenhandelaren en kustwachtmedewerkers die daarmee de detentiecentra bekostigen. In een reactie liet de EU weten dat zij niet verantwoordelijk is voor wat er in die centra gebeurt. Onlangs bleek opnieuw dat er nog altijd veel geld naar Libië gaat.
Het klopt dat de EU meestal niet eindverantwoordelijk is voor hoe partnerlanden omgaan met migranten, zegt Pijnenburg. Maar dat is geen toeval: “De meeste migratiedeals zijn juridisch gezien niet écht EU-deals, maar overeenkomsten van afzonderlijke lidstaten, waar EU-geld voor wordt gebruikt. Op die manier schuift de EU het probleem van zich af.”
Informele deals
Tot slot zijn er nog vele andere ‘informele’ deals, met bijvoorbeeld Mali, Niger en Nigeria, waarbij weinig op papier staat en niet duidelijk is welke voorwaarden worden gesteld. “De Europese Commissie sluit de deals, het parlement staat buitenspel”, verzucht Europarlementariër Strik. “Omdat het om informele deals gaat, kunnen vluchtelingen en migranten zich niet wenden tot het Europees Hof van de Rechten van de Mens om hun fundamentele rechten te verdedigen.”
“
De EU wil samen met andere landen migratie 'beheren'
In mei 2021
riep Strik, namens een commissie van het Europees Parlement, de Europese Commissie op om transparanter te zijn over migratiedeals en strengere voorwaarden te stellen op mensenrechtenvlak. Het Europees Parlement stemde ermee in, maar het is aan de Commissie om er daadwerkelijk gehoor aan te geven.
Het lijkt er niet op dat er binnenkort verandering komt in dit beleid, schat Pijnenburg in. “Het nieuwe migratiepact dat de Europese Commissie eind 2020 aannam, is duidelijk: de EU wil nog steeds samenwerken met andere landen om migratie te ‘beheren’.”
