De eurocrisis en 'Grexit' waren nog maar net van de Europese agenda en krantenpagina’s verdwenen. En toen doemde een nieuwe crisis op: de grote immigratiestromen als gevolg van de chaos en oorlogen in het Midden-Oosten. En na de terroristische aanslagen in Parijs heeft de EU er nog een kopzorg bij. Politieke leiders liggen met elkaar overhoop en zoeken naar oplossingen. Minister Koenders van Buitenlandse Zaken stelt 'veiligheid en migratie' als nummer één prioriteit voor het Nederlands voorzitterschap van de EU in 2016. Maar de tekortschietende politieke reacties leiden tot een groeiend tegengeluid, die het Koenders en zijn Europese collega’s niet makkelijker maken.
Voedingsbodem voor extremisme
Het vluchtelingenvraagstuk brengt de verdeeldheid binnen de EU scherp in beeld. Waar de Duitse bondskanselier Merkel met haar 'Wir schaffen das' de grenzen opende, zette de Hongaarse president Orbán hekken neer om de toestroom van immigranten te stoppen. Het tekort aan een eenduidig antwoord op Koenders’ nummer één prioriteit, als op alle andere crisissen, ondermijnt het vertrouwen in politieke instituties en in Europese leiders. Een gevoel van onveiligheid en ondervertegenwoordiging broeit in de samenleving.
Met haar 'Wir schaffen das' opende Angela Merkel de grenzen
Er is voedingsbodem voor een ander geluid en de oppositie maakt hier slim gebruik van. Een helder anti-immigratiestandpunt of anti-islamstandpunt trekt kiezers naar extreem-rechtse partijen, stelt UvA-politicoloog Wouter van de Brug. Eurocommissaris Frans Timmermans voorspelt dat extreem-rechts over het continent zal verspreiden als de vluchtelingencrises niet wordt opgelost. Deze uitspraak is verre van revolutionair, maar het feit dat extreem-rechts mainstream zou kunnen worden wel. Niet alleen extreem-rechts wint gehoor, ook extreem-links duikt op als reactie op de onrust en onvrede.
Een knap staaltje populisme
In Nederland zorgt de vluchtelingencrisis voor verschuivingen in de politieke peilingen. Coalitiepartijen PvdA en VVD verliezen steun. De partij die het hardst roept om de grenzen onmiddellijk te sluiten groeit het hardst, met 39 zetels zou de PVV nu de grootste partij zijn volgens de peilingen van Maurice de Hond.
Dezelfde formule van euroscepticisme en anti-immigratie verspreidt zich over de rest van Europa. De oppositie wint kiezers die ontevreden zijn over de huidige politieke aanpak. In Denemarken is de rechts populistische Deense Volkspartij met haar anti-islamistische en nationalistische lofzang de op een na grootste partij van het land sinds de parlementsverkiezingen in juni. Ook de extreem-linkse partij Syriza in Griekenland won de verkiezingen met haar houding tegen de EU en het ‘establishment’. Syriza schets de EU als een organisatie die over democratische belangen heen walst met haar opgelegde bezuinigingen.
Mark Leonard, directeur van de Europese Raad voor Buitenlandse Betrekkingen, beschrijft de politieke verschuiving in de New York Times: “Syriza and the Danish People’s Party are mirror images of one another, part of the same megatrend now in many European countries. There is a remaking of the political order, with centrist parties that have run politics over the last few decades being hollowed out and replaced by parties appealing to the fringes.”
Veranderende Europese samenstelling?
Na de aanslagen in Parijs en de daaropvolgende Franse regionale verkiezingen zijn alle ogen gericht op Marine Le Pen. Waar Europese leiders zich geen raad lijken te weten, laat de nationaal-populistische Front Nationale elke tegenslag – van de eurocrisis tot het terreur van IS – in haar voordeel werken. “Wat er in Parijs is gebeurd bevestigt dat we gelijk hadden over het sluiten van de grenzen en over onze opvatting dat de strijd tegen moslimextremisme een prioriteit moet worden”, zegt FN-kandidate Marion Maréchal Le Pen – het nichtje van Marine Le Pen – over het huidige kiezerssentiment.
De oorlog tegen IS, veiligheid en nationale eenheid moeten centraal staan in de campagne
Regionale thema’s doen er niet meer toe in Frankrijk. Het bestuur van de Socialistische Partij vertelde de regionale kandidaten: “De oorlog tegen IS, de veiligheid en de nationale eenheid moeten centraal staan in de campagne.” Niet voor niks heeft Front National met haar kroonjuwelen – uit de euro, beperking van immigratie, tegen de politieke islam – rond de dertig procent van de stemmen gewonnen bij de regionale verkiezingen.
Er wordt zelfs gespeculeerd dat Le Pen een serieuze kandidaat wordt bij de presidentsverkiezingen in 2017. Met Frankrijk en Duitsland die het gezicht bepalen van de Europese politiek, zal een scherpe ruk naar rechts in Frankrijk alleen maar meer controverse oproepen in de EU.
Een taak van de gematigde politici
De verschuiving van kiezers naar de linker- en rechterzijde van het politieke spectrum, maakt het vinden van een ‘common ground’ onder de Europese leiders nog moeilijker. Nog meer teleurstelling bij kiezers lijkt zo niet te voorkomen.
Hoe we de migratiecrisis oplossen, wordt de sleutel tot de harten en hoofden van onze kiezers
EU-voorzitter Donald Tusk stelde op de ‘Europadag’ in oktober dat de gematigde politici moeten optreden. “Hoe we de migratiecrisis oplossen, wordt de sleutel tot de harten en hoofden van onze kiezers. Het liberale midden moet laten zien dat het hard en beslist kan zijn, ook als het om onze buitengrenzen gaat. Niet om op de rechtse populisten te lijken, maar om Europa tegen hen te beschermen.” Wellicht ziet Koenders hiermee zijn prioriteit beantwoord. Met de groeiende populistische partijen, de IS die angst zaait en Poetin’s militaire spierballen zal het Europese crisismanagement voorlopig in ieder geval nog even niet achterover kunnen leunen.
