Laten we beginnen bij het begin. In mei 1940, toen het Duitse leger binnenviel, woonden in Nederland om en nabij 140.000 Joden. Het overgrote deel van hen had de Nederlandse nationaliteit, maar er waren ook enkele tienduizenden uit Duitsland gevluchte Joden, onder wie Anne Frank en haar familie.
“Vergeleken met andere bezette landen was het aantal Joodse slachtoffers in Nederland opvallend hoog
Historici geven tegenwoordig niet één, maar meerdere verklaringen voor dat hoge percentage. Ze zijn het over het algemeen eens dat er niet een enkele, gemakkelijke verklaring is. Zo functioneerde het Duitse bezettingsregime in Nederland uiterst effectief, ook omdat – uitzonderingen daargelaten – de Nederlandse bevolking in die jaren gezagsgetrouw en volgzaam was. Daarnaast weigerden veel Joden lange tijd in te zien dat ze groot gevaar liepen. Bovendien was het in het kleine en dichtbevolkte Nederland moeilijk om onder te duiken of te vluchten naar het buitenland. Door de zee en de grenzen met nazi-Duitsland en het eveneens bezette België konden ze geen kant op. Die combinatie van factoren – die je niet los van elkaar kunt zien – zorgde voor het hoge aantal slachtoffers in Nederland.
‘Jodenjagers’ bij de politie
“Ze hadden maar één doel: zo veel mogelijk Joden arresteren, desnoods met grof geweld
Een belangrijk motief was dat het loonde om Joden te verraden. De Duitse bezetters betaalden vanaf voorjaar 1943 voor iedere opgepakte Jood zogenaamd ‘kopgeld’, een premie van aanvankelijk fl. 7,50 die opliep tot 40 gulden. Jodenjagers konden hun zakken bovendien vullen met gestolen sieraden, huisraad en geld. De speciale politie-eenheden zetten gearresteerde Joden en verzetslieden vervolgens onder druk om bekentenissen los te krijgen en namen en adressen van andere Joden. Dat ging gepaard met urenlange of zelfs dagenlange wrede martelingen. Slachtoffers werkten dan uit lijfsbehoud mee.
Verder gebruikte de Duitse bezetter zogeheten ‘vertrouwensmannen’, ook wel V-mannen genoemd. Dat waren collaborateurs die tegen betaling infiltreerden in het verzet en zo achterhaalden waar neergestorte geallieerde piloten, verzetsmensen en ondergedoken Joden zich verborgen hielden.
In januari 2022 verscheen een boek (Het verraad van Anne Frank) waarin onderzoekers ‘met 85 procent zekerheid’ concludeerden dat de vooraanstaande Amsterdamse notaris Arnold van den Bergh achter het verraad van de familie Frank zou hebben gezeten. Gelijk na publicatie klonken al tegengeluiden van onder meer prominente historici, die aan de methode en conclusie in het boek twijfelden.
Een groep Nederlandse historici publiceerde niet veel later zelfs een ‘tegenonderzoek’ waarin zij uiterst kritisch zijn op Het verraad van Anne Frank. De onderzoekers stellen, onder leiding van een hoogleraar Joodse Studies van de Universiteit van Amsterdam, dat het uiterst onwaarschijnlijk is dat de Amsterdamse notaris Arnold van den Bergh de familie Frank zou hebben verraden, omdat hij hoogstwaarschijnlijk met zijn eigen familie ondergedoken zat in Laren.
De experts noemden het boek ‘amauteuristisch’ en spreken van een ‘tunnelvisie’ van de schrijvers. Naar aanleiding van de (vele) kritische geluiden over het boek, haalde uitgeverij Ambo Anthos het uit de handel.
Geen verzet
“Het overgrote deel van het korps was gezagsgetrouw en verzette zich niet
Hoewel er tips en (anonieme) telefoontjes vanuit de bevolking kwamen, was het merendeel van de inwoners in de verzuilde Nederlandse samenleving niet of niet uitgesproken antisemitisch. De meeste mensen probeerden vooral zo goed mogelijk de bezettingstijd door te komen. Joden laten onderduiken of actief in verzet komen, bracht grote risico’s mee die weinig mensen durfden te nemen. Pas toen het Duitse leger in de Sovjet-Unie op het slagveld nederlagen leed en vanaf 1942-1943 duidelijk werd dat de geallieerden de oorlog zouden winnen, nam het verzet toe.
“Zo’n 230 Jodenjagers stonden na de oorlog terecht
Je kunt zeggen dat het verraad van en de jacht op Joden in het bezette Nederland vooral het werk was van een zeer kleine maar fanatieke minderheid binnen de bevolking en binnen het Nederlandse politiekorps. Maar als het er in tijden van crisis echt op aankomt, heb je in de samenleving maar weinig fanatici nodig om groot leed te veroorzaken.
Dit artikel verscheen eerder op OneWorld.nl op 14 februari 2022.
Verder lezen?
Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?
Word abonnee
- Digitaal + magazine — € 8,00 / maand
- Alleen digitaal — € 6,00 / maand
