Uitvaartarmoede: hoe nabestaanden in de schulden raken

De 83-jarige mevrouw Jansen-Pinas* ligt in een bed bij het raam in haar woonkamer. In haar laatste dagen kijkt ze naar de grauwe lucht van de Rotterdamse winter. Haar zoon Kenneth* (67) zit aan de eettafel met zijn stiefvader, zijn zus, zijn nichtje, de maatschappelijk werker en Ardy Moeijes van SamSam Uitvaartcoaching, de vrijwilligersorganisatie die financieel kwetsbare mensen helpt bij het regelen van uitvaarten en nalatenschappen. Via de maatschappelijk werker had Kenneth om hulp gevraagd. Vorig jaar moest hij onverwacht de uitvaart van zijn vader in Suriname regelen, waarvoor hij zijn schaarse spaargeld moest aanspreken. Nu zijn moeder op sterven ligt en zijn stiefvader ook hard achteruitgaat, wil hij voorbereid zijn. Nog een uitvaart kan hij niet betalen, laat staan twee.

Twee vrijwilligers van SamSam hebben de financiële situatie van meneer en mevrouw Jansen in kaart gebracht. Ze hebben geen schulden, maar staan onder bewind omdat ze hun financiën niet meer kunnen regelen. Gelukkig is er een uitvaartpolis. Een kleine, maar met de nodige aanpassingen kan de uitvaart binnen het budget blijven. Er is een handgeschreven codicil opgesteld, waarin de wensen van meneer Jansen staan. Getypt is dat niet rechtsgeldig. Het volgeschreven A4’tje gaat in de speciale uitvaartmap, zodat alle belangrijke informatie bij elkaar zit.

Uitvaartpaniek

In tegenstelling tot de familie Jansen zijn de meeste mensen niet goed voorbereid op overlijden. In 2023 bleek uit onderzoek van uitvaartorganisatie Dela dat 85 procent van de Nederlanders wel nadenkt over hun eigen dood, maar dat slechts de helft hun overlijden bespreekt met familie. Bovendien heeft minder dan 65 procent van de Nederlanders een uitvaartverzekering, bleek in 2017 uit onderzoek van het Nibud. Dit zorgt voor ‘uitvaartpaniek’, zoals uitvaartcoach Ardy Moeijes het noemt. In 2013 nam zij het initiatief voor SamSam Uitvaartcoaching, omdat ze als maatschappelijk werker zag hoe kwetsbare mensen door een overlijden in de financiële problemen kwamen. Inmiddels ondersteunt SamSam jaarlijks 130 families in nood bij een sterfgeval en geeft de organisatie regelmatig voorlichtingsbijeenkomsten over het thema.

Al jaren constateert Moeijes dat mensen geen idee hebben wat ze moeten doen bij een sterfgeval. “Of juist niet moeten doen”, zegt ze. “Nabestaanden raken overweldigd door alle keuzes die ze moeten maken rond een overlijden. In een emotionele toestand moeten ze beslissingen nemen over zaken waar ze niet eerder over hebben nagedacht en waar ze weinig of niets van weten. Het is bijvoorbeeld niet verplicht om een uitvaartondernemer in te schakelen, maar die wordt wel vaak meteen gebeld. Mensen zeggen vaak te snel ‘ja’ op allerlei vragen; het is immers de laatste eer voor moeder of opa. Zonder dat ze het goed door hebben, geven ze opdracht voor een uitvaart van duizenden euro’s, terwijl ze die niet kunnen betalen.”

Altijd zelf regelen?

Volgens de Nibudcijfers uit 2017 heeft een op de vijf Nederlanders niet voldoende middelen voor hun eigen uitvaart. De nabestaanden krijgen in dat geval de rekening. Jaarlijks komen in grote steden ruim tweeduizend families door een sterfgeval in de financiële problemen, schat vrijwilligersorganisatie SamSam.

De meeste mensen organiseren de uitvaart van hun geliefde zelf, ook als ze dat eigenlijk niet kunnen betalen. Toch hoeft dat niet. In de huidige wetgeving over overlijden en uitvaarten, de Wet op de lijkbezorging, staat namelijk niet expliciet wie een uitvaart zou moeten regelen. Wel staat er dat de gemeente verantwoordelijk is als niemand de taak op zich neemt. Dat komt steeds vaker voor, bleek in 2024 uit onderzoek van het AD. In de afgelopen vijf jaar is het aantal gemeentelijke uitvaarten met een kwart toegenomen. De vier grote steden spannen de kroon: volgens cijfers van het Nederlands Dagblad uit 2023 worden gemiddeld 1 op de 30 uitvaarten in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht georganiseerd door de gemeente. Landelijk is het gemiddelde 1 op de 167. Deze gemeentelijke uitvaarten worden vaak geassocieerd met eenzaamheid, maar veel vaker is armoede de oorzaak.

Gemeentelijke uitvaarten zijn sober, soms zelfs zo sober dat er niemand bij mag zijn. Het overkwam Sandra* (47) en haar 7-jarige zoontje Liam* uit Vlaardingen. “Eigenlijk mochten we niet aanwezig zijn bij de gemeentelijke uitvaart van mijn ex-man”, vertelt Sandra. Een vitrinekast in haar woonkamer met foto’s, tekeningen en vingerafdrukken herinneren Liam aan zijn vader. “Na lang aandringen mochten er toch wat mensen bij zijn, omdat er een minderjarig kind bij betrokken was. Maar niet meer dan vijftien.”

Nabestaanden die wel kúnnen maar niet wíllen betalen komen bedrogen uit als ze een uitvaart aan de gemeente overlaten. De gemeente probeert altijd de kosten te dekken uit de nalatenschap van de overledene, zoals bankrekeningen of waardevolle spullen, zo staat in beleidsnotities van verschillende gemeenten. Als dat niet lukt, doen ze nabestaandenonderzoek. Kinderen zijn ‘postuum onderhoudsplichtig’. “Zelfs als je al jaren geen contact hebt met een ouder, en ook de erfenis hebt verworpen, kan de rechter je alsnog verantwoordelijk stellen voor de kosten van de uitvaart”, zegt Moeijes. “Maar alleen als je het ook echt kan betalen.”

Perverse prikkel

Een gemiddelde uitvaart in Nederland kost volgens Monuta, een grote uitvaartverzekeraar, tussen de 7.000 en 11.500 euro. Het bedrag hangt af van allerlei keuzes, zoals cremeren of begraven (2.150 euro tegenover 3.300 euro), een afscheidsdienst (zo’n 1.500 euro), rouwkaarten (vanaf 300 euro), opbaren (zo’n 450 euro plus 100 euro per extra nacht), rouwvervoer (ongeveer 300 euro plus 35 euro per extra kwartier), het type kist, bloemen, noem maar op.

Volgens Marieke Henselmans, journalist en schrijver van het boek Laat je niet kisten door de commercie, communiceren verzekeraars bewust zulke hoge bedragen. “Verzekeraars willen je doen geloven dat een uitvaart duizenden euro’s kost om je bang te maken”, zegt ze. “Zo zorgen ze ervoor dat je je gaat verzekeren. Maar met premies alleen zijn die grote bedrijven niet tevreden. De overledene heeft waarschijnlijk al genoeg betaald voor twee uitvaarten, maar het verdienmodel bestaat uit nog twee pijlers. Ten eerste ligt het aannametarief 1 bij grote verzekeraars op ongeveer 2.500 euro. Ten tweede verkopen ze in hun ‘winkeltje’ kisten, kransen, gedenktekens, noem maar op. Daar zit niet alleen een hele hoge marge op, maar medewerkers krijgen ook bonussen als ze duurdere kisten verkopen.”

Door veel zelf te doen kun je kosten besparen. Er mag veel meer dan je zou denken, al kunnen de regels per gemeente verschillen. Zo is een uitvaartkist niet verplicht, maar mag een lichaam ook in een lijkwade of zelfgemaakte kist. Je mag een overledene zelf vervoeren, mits je een verklaring van overlijden of een officiële overlijdensakte hebt. En een dienst of plechtigheid hoeft niet in een kerk of uitvaartcentrum, maar kan ook gewoon thuis. Zelf iemand begraven of cremeren, dat mag dan weer niet.

Schulden erven

Nabestaanden krijgen niet alleen te maken met de uitvaart, ook moeten ze de nalatenschap afwikkelen. Oftewel, wie erft wat? Nalatenschappen kunnen flinke schulden opleveren, omdat mensen soms onbewust een negatieve erfenis aanvaarden. “Het is belangrijk om het verschil te kennen tussen een daad van beheren en van beschikken”, zegt Moeijes. “Als je bijvoorbeeld alvast gaat opruimen in het huis van je net overleden opa en je maakt wat post open, dan is dat een daad van beheren. Maar haal je het huis leeg en gooi je spullen weg, dan is dat een daad van beschikken en heb je de erfenis aanvaard. Dat houdt in dat schuldeisers van de overledene bij jou komen aankloppen en dat kosten van een gemeentelijke uitvaart alsnog op jou verhaald kunnen worden.”

Sandra wist met hulp van de uitvaartcoaches van SamSam te voorkomen dat haar zoon als hij 18 wordt alsnog moet betalen voor de gemeentelijke uitvaart van haar ex-man. Ook wilde ze voorkomen dat haar zoon de schulden van zijn vader zou erven. Omdat hij minderjarig is, moest Sandra namens hem de erfenis verwerpen. Daarvoor moest een rechter wel eerst toestemming geven. In de tussentijd moesten Sandra en Liam ervoor zorgen dat ze niet per ongeluk de nalatenschap zouden aanvaarden. Ze mocht wel dingen doen om ervoor te zorgen dat de schulden niet verder zouden oplopen, zoals het telefoonabonnement opzeggen, maar ze mocht de telefoon niet gebruiken. Dat was niet makkelijk: “Mijn zoon wilde heel graag papa’s telefoon hebben, het was heel moeilijk om uit te leggen waarom dat niet mocht.”

De telefoon van haar ex-man ging ongebruikt in een doos in de kelder, samen met andere waardevolle bezittingen. Schuldeisers kunnen daar nog aanspraak op maken. Post van schuldeisers die nog voor hem binnenkwam, stopte ze ongeopend in grote enveloppen. Iedere schuldeiser kreeg zijn eigen post terug, samen met de akte van overlijden en akte van verwerping. Nu zullen ze niet meer bij haar of Liam aankloppen. Ook Kenneth kan weer rustig ademhalen, met dank aan de hulp van de uitvaartcoaches. Door de goede voorbereiding zal hij niet opnieuw in de financiële problemen komen wanneer zijn moeder en stiefvader overlijden.

* Om privacyredenen wilden de geïnterviewden niet met hun echte naam genoemd worden. Namen zijn bekend bij de redactie. De auteur van dit stuk helpt SamSam Uitvaartcoaching met nieuwsbrieven en brochures, voor dit artikel ging ze mee naar cliënten als vrijwilliger en journalist.

Een langere versie van dit artikel verscheen in maart 2025 in OneWorld Magazine.