Hoe Nederlandse waterbedrijven jarenlang kinderrechten schonden

“Veel mensen gaan stiekem ’s avonds naar een openbare watertap. Soms liet ik ze hun jerrycan bij mij vullen en dan bracht ik het in mijn auto naar ze toe, met een zeiltje eroverheen. De schaamte is zo groot; mensen willen niet dat iemand weet dat er thuis geen drinkwater uit de kraan komt.” Henny van der Most (66) is hulpverlener bij een Haagse koepelorganisatie voor armoedebestrijding. Ze kent tientallen verhalen van Nederlandse gezinnen bij wie dagen-, weken-, of maandenlang thuis geen drinkwater uit de kraan kwam. De reden? Ze hadden te lang hun drinkwaterrekening niet betaald; volgens de Nederlandse wet mag een drinkwaterbedrijf dan de toevoer tot je huis afsluiten.

De 33-jarige Lisa uit de Haagse Moerwijk is een van de mensen die door Van der Most zijn bijgestaan. In 2014 moest zij zich vijf maanden zonder water zien te redden. Ze leefde in die periode van een bijstandsuitkering. Haar dochter, destijds vier, heeft het nog steeds wel eens over die periode, vertelt ze via de telefoon. “Mama, weet je nog dat er geen water uit de kraan kwam, zegt ze dan.” Nadat haar ex haar had verlaten, was Lisa achtergebleven met schulden en twee kinderen: een dochter van vier en een pasgeboren baby. “Ik was het overzicht helemaal kwijt, ik durfde mijn post niet meer te openen. Ik had één brief gezien met een waarschuwing van het drinkwaterbedrijf. Toen ik belde en om een uitzondering vroeg, gaven ze die niet. Op een dag kwam ik thuis en waren mijn gas, licht én water afgesloten.” Omwille van haar eigen privacy en die van haar kinderen wil Lisa onder een gefingeerde naam in dit artikel.

“We konden niet eens het toilet doorspoelen. Mijn dochter durfde geen vriendinnetjes uit te nodigen. Ze huilde veel. Gelukkig had ik mijn moeder: we konden bij haar douchen, wassen, zelfs slapen. Maar ja, dan zaten we met zijn drieën in haar krappe woning.” Behalve haar moeder wist één buurvrouw van de situatie, omdat Lisa wel eens een paar flessen water bij haar vulde. “Verder wilde ik het aan niemand vertellen. Ik was zelfs bang dat iemand de Kinderbescherming zou bellen.” Ze kreeg een voorschot van haar moeder en schuldhulp van Van der Most, zodat ze uiteindelijk de rekeningen weer kon betalen.

Mede vanwege dit soort schrijnende verhalen namen stichting Defense for Children en het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten (NJCM) in 2020 een opmerkelijke stap: zij spanden een rechtszaak aan tegen de Nederlandse staat en twee waterbedrijven: Dunea en Puur Water & Natuur (PWN). Die bedrijven sloten volgens de aanklagers bovenmatig veel mensen van het drinkwater af. De eis: het huidige beleid is een schending van internationale mensen- en kinderrechtenstandaarden en moet daarom op de schop. Drinkwaterafsluitingen van gezinnen met kinderen zouden niet meer toegepast mogen worden.

Het recht op water is een relatief ‘jong’ recht: pas sinds 2002 spreken de Verenigde Naties van een universeel recht op toegang tot water. Rond die periode werden drinkwatervoorzieningen in steeds meer landen geprivatiseerd; de roep om sterke wetgeving was een reactie hierop. Op dezelfde manier kwamen EU-burgers in actie toen drinkwatervoorzieningen in veel Zuid-Europese landen werden geprivatiseerd. In 2013 verzamelde de burgercampagne Right2Water 1,9 miljoen handtekeningen, en met succes: het recht op water werd expliciet opgenomen in de herziene EU-drinkwaterrichtlijn.

Wie is ‘kwetsbaar’?

‘Kwetsbare consumenten’ worden wettelijk tegen dit scenario beschermd: hun drinkwater mag niet worden afgesloten. Maar het is nog niet zo makkelijk om als kwetsbaar te worden aangemerkt. Een andere arts dan je eigen huisarts moet daarvoor een verklaring afgeven waarin staat dat het afsluiten van drinkwater ‘ernstige gezondheidsrisico’s’ voor jou zou opleveren, bijvoorbeeld vanwege een aandoening. De mensenrechtenorganisaties hopen daarom via de rechter de politiek te overtuigen kinderen als kwetsbare groep aan te merken. Volgens het internationale Kinderrechtenverdrag moet het belang van kinderen altijd op de eerste plaats staan en mogen zij niet gediscrimineerd worden vanwege de (financiële) status van hun ouders.

In 2018 werd het afsluitbeleid enkel aangescherpt nadat de mensenrechtenorganisaties meermaals hun kritiek op het beleid hadden geuit. Sindsdien mocht een huishouden na afsluiting het drinkwaterbedrijf eenmalig om ‘bewaarmiddelen’ vragen: een jerrycan of een waterzak met 12 liter water per persoon. Die moet je dagelijks zelf bijvullen. “Een verschrikking”, noemt Lisa de regeling – toen zij zonder drinkwater moest leven, kreeg ze weliswaar geen jerrycan, maar ze ziet niet in hoe die haar had geholpen. “Veel mensen in de schulden zijn alleenstaande ouders. Hoe gaan zij dagelijks op en neer lopen met jerrycans? Waar laat je de kinderen dan?” Volgens de mensenrechtenorganisaties is 12 liter water bovendien veel te weinig. De Wereldgezondheidsorganisatie stelt dat een persoon 50 tot 100 liter water per dag nodig heeft om aan basisbehoeften te voldoen.

Het Nederlandse systeem steekt kil af tegen dat van andere Europese landen. In veel Europese landen zijn drinkwaterafsluitingen namelijk al langer geheel verboden, of gelden lagere drinkwatertarieven voor minima. In België moet een afsluiting vooraf door een rechter worden getoetst en in Duitsland neemt de gemeente de schuld op zich als iemand de drinkwaterrekening niet betaalt. Waarom Nederland bij het huidige systeem blijft, is de mensenrechtenorganisaties niet duidelijk. In antwoord op Kamervragen over het afsluitbeleid in 2017 zei de toenmalige minister van Infrastructuur en Waterstaat, Melanie Schultz van Haegen (VVD), dat het ‘financieel onhoudbaar’ zou zijn om het systeem om te gooien. Het aantal wanbetalers zou dan stijgen en de drinkwatervoorziening kost nou eenmaal geld. ‘Dat iets een mensenrecht is, betekent nog niet dat het gratis hoeft te zijn’, aldus de minister. Dat klopt, zeggen de eisers, maar zij stellen dat je ook geld kan innen zónder het drinkwater af te sluiten. Voor dit artikel is het ministerie opnieuw om haar standpunt gevraagd, maar daarop volgde geen reactie; waterbedrijven Dunea en PWN wilden niet inhoudelijk op de zaak ingaan.

Volgens schuldhulpverlener Van der Mos gaat het de bedrijven en politiek helemaal niet om het geld. “Het kost veel meer om het drinkwater af te sluiten en deze mensen nog dieper in de ellende te laten zakken, dan om ze te helpen. Ik heb dit vaak aangekaart bij gemeenten en bedrijven, en de reactie komt neer op ‘eigen schuld, dikke bult’. Díe houding is het probleem.” Met Lisa gaat het inmiddels beter; een bewindvoerder houdt haar financiën op orde en binnenkort begint ze aan een kappersopleiding. “Mijn kinderen en ik zullen nooit vergeten hoe waardevol water is. Zonder water moeten leven, dat zou niemand mogen overkomen.”

Een eerdere versie van dit artikel verscheen in de winter van 2021 in OneWorld Magazine.