Ook Afrikaanse vrouwen zijn baas in eigen buik

Lillian Mworeko is directeur van de International Community of Women Living with HIV Eastern Africa (ICWEA). Het is een ervaren vrouw met een koffer vol internationale ervaring, en met een fiks aantal prijzen op zak voor haar baanbrekende werk. Maar geconfronteerd met de uitspraken van VVD’er Wybren van Haga is zelfs zij even stilgevallen.

Lange tijd was praten over gezinsplanning taboe. Best logisch, want aan het onderwerp kleven ongemakkelijke associaties zoals gedwongen sterilisaties en China’s eenkindpolitiek. Maar inmiddels is een groeiende waaier aan spelers – van rechtse politici tot natuurorganisaties en beroemdheden zoals David Attenborough en Melinda Gates – er duidelijk over: arme vrouwen in ontwikkelingslanden moeten minder kinderen krijgen. Dat lost niet alleen massamigratie op, ook de ecologische crisis en klimaatverandering bevechten we ermee.

Opvallend: als het gaat over overbevolking en anticonceptie ontbreekt steevast de stem van de personen om wie de hele discussie draait: vrouwen in landen ten zuiden van de Sahara. Ja, we zien deze vrouwen lachend en trots terug op fraai vormgegeven brochures die zijn uitgegeven door internationale organisaties die in die landen actief zijn. Maar wat vinden de vrouwen zelf van die bemoeienis? En wat vinden zij van de prikpillen en hormoonimplantaten die internationale organisaties aan de vrouw proberen te brengen?

Twasiima Bigirwa blogt voor de website African Feminism. “De wereld zou te klein zijn als wij tegen Europese vrouwen zouden zeggen: ‘Krijg minder kinderen, dat is beter voor jou en de aarde’, maar andersom kan het blijkbaar wel.” De focus moet volgens haar liggen op hoe we de volgende generatie toegang tot gezondheidszorg en goed onderwijs gaan geven, in plaats van voor te schrijven hoeveel kinderen een Afrikaanse vrouw zou moeten hebben. “Als de welvaart toeneemt, neemt het aantal kinderen op een natuurlijk manier af. Dat is de juiste volgorde.”

Hoewel ze ziet dat het anticonceptiegebruik toeneemt (bijna 3 miljoen Ugandese vrouwen, dat is een miljoen meer dan in 2012) en organisaties veel doen om de positie van de Ugandese vrouw te verbeteren, vindt ze dat er meer aandacht mag komen voor de diversiteit en context van de ontvangers. “Een moeder in een dorpje in Noord-Uganda leeft in een andere realiteit dan een jong meisje in een sloppenwijk in Kampala.”

Dat gebrek aan het lokale perspectief ontstaat ook doordat de Ugandese overheid zich op papier wel schaart achter de doelstelling van de family planning-beweging, maar zelf slechts een fractie (2 miljoen euro per jaar) van het totale budget voor gezinsplanning bijdraagt. Het overgrote deel van het werk – seksuele voorlichting, anticonceptie verstrekken en zorg voor moeder en kind – knappen internationale organisaties nu op.

Met het verstrekken van anticonceptie willen organisaties als MSI vrouwen ‘empoweren’ om zelf te kunnen beslissen wanneer en hoeveel kinderen ze krijgen. Maar volgens Mworeko is die aanpak de omgekeerde wereld. “Een vrouw empower je zodat zij haar eigen beslissing kan maken. Je kunt niet zeggen: hier heb je anticonceptie, nu ben je empowered.”

Ook stapten een aantal Keniaanse vrouwen dankzij de steun van Mworeko’s organisatie naar de rechter en klaagden de Keniaanse overheid aan voor gedwongen sterilisatie en het schenden van hun reproductieve rechten en recht op waardigheid. Dit was nooit boven water gekomen als men niet met de vrouwen in kwestie om de tafel was gaan zitten.

In Bupoto waagt slechts een enkeling zich nog aan het spiraaltje, nadat vorig jaar een patiënte van MSI met een heftige ontsteking werd opgenomen in het ziekenhuis 40 kilometer verderop. Volgens Mworeko worden dit soort verhalen en bijwerkingen door organisaties en artsen steevast afgedaan als ‘mythes’ of ‘percepties’. Maar: “Voor deze vrouwen is het echt. Door haar klacht of vraag niet serieus te nemen, help je haar niet. Als zij regelmatig bloedt of pijn heeft, is dat haar realiteit. Neem haar dus serieus!”

Die visie lijkt nog nu een toekomstdroom. In de realiteit rijden busjes van MSI met een laadbak vol condooms en hormoonimplantaten de verafgelegen dorpen in. “Veel organisaties die naar Uganda komen denken dat anticonceptie overal geaccepteerd is, terwijl dat niet zo is”, zegt Adokorach. “We moeten ons daar niet op blindstaren, maar ook oog hebben voor de sociale normen en de onderlinge relaties.”

Waar mannen hun mannelijkheid aan het aantal kinderen ontlenen, zijn vrouwen de klos. Een collega-verloskundige in Arua, een bruisende handelsstad op de grens tussen Uganda, Congo en Zuid-Sudan, vertelde Adokorach over een vrouw wier hormoonimplantaat uit haar arm was gerukt door haar man toen hij het staafje ontdekte. “Dat was een eyeopener”, zegt Adokorach. “Gezinsplanning zonder medeweten van de man des huizes kan leiden tot huiselijk geweld.”

Metrine Halai, die op een bankje voor de kliniek haar baby van drie maanden de borst geeft, schudt haar hoofd als wij haar vragen wat haar man er eigenlijk van vindt. “Hij weet niet dat ik hier vandaag ben, want hij zou het er niet mee eens zijn. Alleen mijn ouders, nichtje en tante zijn ervan op de hoogte”, fluistert ze. Ze heeft geen idee hoe ze aan haar man gaat uitleggen hoe hij haar de komende vijf jaar niet zwanger gaat maken.

Mworeko put uit eigen ervaring als ze zegt: “Echte verandering is alleen mogelijk als de vrouwen zelf opstaan. Zij zijn zoveel meer dan alleen maar ontvangers.

Deze publicatie is mogelijk gemaakt met een bijdrage van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. 
Dit artikel verscheen eerder in OneWorld-magazine.