Chris Keulemans nam de gevluchte Mohamed in huis

22 maart 2022

“U bent al de derde journalist die mijn vluchtverhaal wil horen”, zegt Mohamed. Een slanke, strak geknipte man van 25 uit Senegal met een spleetje tussen zijn tanden. Hij zit onderuit­gezakt in een kantoortje van de katholieke organisatie die hem onderdak biedt. “Ik vertel het alleen als u belooft me te helpen.” “Natuurlijk”, antwoord ik, niet vermoedend dat we ruim een jaar later met tranen in de ogen afscheid van elkaar zullen nemen op een parkeerplaatsje in Frankrijk.

Ik ontmoet Mohamed in Białystok, een kleine stad in het noordoosten van Polen, vlak bij de grens met Belarus, waar ik activisten en migranten interview. Het grensgebied is het oudste oerbos van Europa: 150.000 hectare werelderfgoed. Sinds de zomer van 2021 belooft dictator Loekasjenko migranten uit het Midden-Oosten en Afrika vrije doortocht naar Europa door deze bossen. Mohamed en zijn twee jongere broers waagden in oktober de reis door het labyrint van hoge bomen en zompige moerassen, waar beren en wolven wonen en de temperatuur ’s nachts tot onder het vriespunt daalt.

“De vijfde nacht in het bos was het ijskoud”, vertelt Mohamed. “Het regende. We probeerden te slapen. Mijn broer voelde iets onder zijn jas kruipen. De slang beet hem. De volgende ochtend kon hij niet meer lopen, zijn ogen waren geel. Ik nam hem op mijn rug. We hadden geen water meer en onze tele­foons waren leeg. Na drie dagen bleken we weer op de plek te zijn waar we waren begonnen. Ik zette mijn broer tegen een boom om te rusten. Hij is niet meer wakker geworden. We hebben hem daar begraven.”

Hij kijkt me aan, zijn gezicht onbewogen als een vaas die op het punt staat in stukken te vallen. “De volgende dag had mijn andere broer zo’n dorst dat hij met zijn handen water uit het moeras schepte. Hij moest direct overgeven en kotste bloed. Die nacht is ook hij overleden.”

25 maart 2022

Terug in Amsterdam schrijf en spreek ik zoveel mogelijk over mijn reis langs de Poolse grens met Belarus en Oekraïne. De ver­schillen hebben me geschokt. Polen verklaart elke hulp aan de ‘bosmigranten’ tot misdrijf: de vrijwilligers die mensen ’s nachts opsporen en onderdak bieden, riskeren acht jaar gevangenisstraf. Intussen rijden stoeten auto’s en bussen met Oekraïners die de oorlog ontvluchten het land binnen en worden ze aan de grens verwelkomd met voedsel, kleding, medicijnen en slaapplaatsen. Als Polen iedereen op diezelfde manier zou ontvangen was het de meest gastvrije natie op aarde. Nu zie ik klinkklaar racisme.

Mohamed stuurt me foto’s van zijn tocht door de bossen en van het ziekenhuis waar hij ten slotte belandde. Ze bonden hem twee weken vast aan het bed, zodat hij geen zelfmoord kon plegen. Het zijn hartverscheurende beelden. Maar iemand die vlucht is meer dan een vluchtverhaal. Dat is wat de EU stelselmatig weigert onder ogen te zien: iemand die geen volwaardig mens is, hoef je tenslotte niet als zodanig te behandelen.

We FaceTimen samen met Moussa en Amadou, twee Senegalese Amsterdammers die ik ken. Moussa spreekt de taal van Casamance, de regio in het zui­den van Senegal waar ze allebei vandaan komen. Mohamed ont­spant zichtbaar. Amadou is econoom, afgestudeerd in Utrecht, en stelt vast dat Mohameds diploma’s ook hier recht zouden geven op het volgen van een master economie. En dat is wat Mohamed voor ogen heeft.

Ik krijg gaandeweg meer te horen over zijn levensloop. Zijn vader was een rondtrekkende koeienherder. Beide ouders over­leden vroeg, op zijn twaalfde was Mohamed gezinshoofd. Hij was goed op school en kreeg de kans te studeren in hoofdstad Dakar. Toen de universiteit moest sluiten omdat de regering de financiering staakte, leidde hij het studentenprotest. Hij ont­ving anonieme bedreigingen en besloot verder te studeren in Rusland, dat visa beschikbaar stelt voor studenten uit een aantal Afrikaanse landen. Twee van zijn broers nam hij mee. Toen Mohamed de eerste fase van zijn master voltooide, was het geld op. Hij nam het fatale besluit om met zijn broers door de bossen naar Europa te trekken.

9 september 2022

Meestal stuurt hij een appje als hij zich verveelt. Dat is vaak: zijn leven staat in pauzestand. Maar deze keer is hij wanhopig. De Poolse immigratiedienst heeft zijn verzoek voor een humanitair visum afgewezen en mag hem nu uitzetten. Hij is ingestort en ligt weer in het ziekenhuis.

De kring van vrienden en supporters groeit: hoogleraren, juris­ten, onderwijzers, voetballers, kinderen, zelfs de lokale bisschop, in een land waar de katholieke kerk invloedrijk en xenofoob is. Hij is bescheiden en innemend en spreekt intussen Pools. Zijn tra­gische verhaal illustreert precies wat er aan de grens gebeurt. Ik ontvang krantenknipsels en screenshots: Mohamed is een soort cause célèbre geworden. Over zijn hoofd heen vechten voor- en tegenstanders van de Poolse migratiepolitiek hun strijd in de media uit.

11 februari 2023

Na een lange winter van leven op katholieke voedselbonnen wordt Mohameds hoger beroep afgewezen. Zijn advocaat vermoedt dat het een politiek besluit is, nu de verkiezingen naderen. Mohamed en Agnes, de professor die hem al vanaf het begin bijstaat, bellen me. Hij kan nu elke dag worden opgepakt en terug het bos in worden gestuurd. Ze vragen het me niet rechtstreeks, maar ik voel het. Ineens is het alsof alle ruis om me heen wegvalt. Van mijn antwoord hangt het vervolg van een mensenleven af. Ik her­haal wat ik hem vorig jaar beloofde: “Natuurlijk ben je welkom in Amsterdam.”

25 februari 2023

Een lang gesprek met Mohamed en Agnes. Ik heb contact gezocht met bevriende vreemdelingenadvocaten, academici en activisten: wat voor leven kan een jongeman uit Senegal hier verwachten als hij economie wil studeren, maar waarschijnlijk als ongedocumenteerde verder moet? Senegal geldt als veilig land. Asielverzoeken worden afgewezen, tenzij hij zwart op wit kan aantonen dat zijn leven bedreigd wordt en door wie. Met ano­nieme telefoontjes wordt dat moeilijk. Bovendien is de kans groot dat de IND hem terugstuurt naar Polen.

Ik maak een klassieke fout. Ook ik ben al zo besmet door de heer­sende manier van denken dat ik Mohamed vanzelf reduceer tot kansarme vluchteling. Hij hoort mijn hele uiteenzetting beleefd aan – en blijkt alles al te weten. Hij heeft zich zorgvuldig geïn­formeerd en is helemaal niet van plan zich te laten degraderen tot afgewezen asielzoeker in Nederland. Zijn houding is eerder: migratiebeleid, grenspolitiek – je moet er wel rekening mee hou­den, maar voor een toekomstige master in de economie zijn ze niet relevant.

26 maart 2023

Ik weet niet waar hij is. Twee weken geleden brachten vrienden hem naar Warschau. Daar zou transport klaarstaan. Op mijn vraag of ik het nummer mocht van de mensen die hem gingen vervoeren, kreeg ik geen antwoord. Nu zie ik dat mijn appjes hem niet meer bereiken. Plotseling bericht van Agnes: Hij is in Berlijn! Even later: Hij is al in Amsterdam! Het blijkt vals alarm. Als ik gebeld word door een onbekend Duits nummer is het Mohamed. Zijn stem klinkt licht. Kan ik hem morgenmiddag ophalen in Hannover?

27 maart 2023

Zelf kan ik niet autorijden. Gelukkig biedt kennis Jay zijn hulp aan. Ik verzeker hem dat het vervoeren van mensen zonder ver­blijfsvergunning in Duitsland en Nederland niet strafbaar is, zoals in Polen. Op weg naar Hannover krijg ik berichtjes van het Duitse nummer. Een onbekende loodst ons naar de parkeertoren naast het station. Daar staat Mohamed, met vier koffers, precies een jaar na onze eerste ontmoeting. Hij omhelst me met de intensiteit van iemand die heeft geleerd beloftes nooit te geloven tot je ze kunt vasthouden.

Onderweg vertelt Mohamed gedetailleerd hoe het transport verliep. Om de grenspolities van de EU niet op gedachten te brengen, zal ik dat hier niet herhalen. Het komt erop neer dat er vijf mensen van Polen naar Duitsland zijn gebracht. Daarbij waren vijf auto’s betrokken, een kofferbak vol telefoons en elf vrijwilli­gers van diverse generaties. Er is geen geld over tafel gegaan. De mensensmokkelaars op wie de EU het zogenaamd gemunt heeft? Nergens te bekennen. Alleen elf van de miljoenen Europeanen die geloven dat volwaardige mensen volwaardige rechten verdienen.

Thuis wachten mijn Willemijn en Jays vriendin Suus met een uitbundige maaltijd. Mohamed is verlegen en goedlachs. Aan de rusteloze manier waarop hij beweegt, lees je zijn uitputting af. De zon gaat onder. Het is ramadan, het vasten mag gebroken. Hij valt aan op de lamskoteletten. Vier jaar lang, vertelt hij, heeft hij geen ander vlees gegeten dan kip, eerst in Rusland en toen in Polen, omdat hij nooit wist of rund niet per ongeluk varken was en hij iets anders niet kon betalen. In de werkkamer van Willemijn ligt een matras voor hem klaar. De verwarming zetten we hoger dan normaal.

30 maart 2023

In de bleke voorjaarszon lopen we door Amsterdam. Over twee dingen kan hij niet uit: de massale fietsenrekken en de woonboten. Op straat hoort hij een paar keer mensen Wolof spreken. Senegalezen, glimlacht hij. Zwarte mensen heeft hij in Voronezj en Białystok nauwelijks gezien. Ik koop een simkaart en betaal de kapper. Hij zit veel op zijn kamertje, met zijn laptop en telefoon. ’s Nachts valt hij pas in slaap na het gebed van vijf uur.

Ik had gedacht hem naar Ter Apel te brengen. Eenmaal in de asielprocedure zou hij hier in elk geval legaal verblijven en verzekerd zijn. Maar Mohamed heeft andere plannen. Hij heeft van de week een brief ontvangen van de universiteit in Ottawa, Canada: zijn verzoek om daar zijn master economie voort te zetten is geaccepteerd. Het is er veilig, ze praten ook Frans, er is een Senegalees-Canadese hoogleraar die financieel garant wil staan. Nu alleen nog een studentenvisum. Daarvoor moet hij ergens ingeschreven staan. En dat wil hij in Frankrijk gaan regelen.

Het duizelt me. Amsterdam is dus geen bestemming, maar een tussenstop. Al ons geïmproviseer was nergens voor nodig. Maar ik heb ook plezier in het schakelen. Deze man vraagt niet om zieligheidsvoorzieningen, alleen om assistentie bij het zigzaggen tussen de hinderlijke, peperdure en ineffectieve obstakels die de Europese bureaucratie op zijn weg heeft geplaatst.

1 april 2023

Op zijn laptop laat hij ons filmpjes zien van de grote studentendemonstratie die hij leidde in 2019. Duizenden mensen lopen scanderend en met spandoeken door de straten. Zelf spreekt hij vanaf de kop van de mars met een verslaggeefster. Hij oogt charismatisch, met een dure zonnebril op zijn hoofd, heel anders dan de kwetsbare jongen die hier soms aan tafel zit. Die zonnebril is hij ergens in het bos kwijtgeraakt.

3 april 2023

Vanavond is Mohamed neerslachtig en zwijgzaam. Hij zit wel bij ons aan tafel, maar raakt het eten niet aan. Ik vraag hem of er iets is. Er zijn dagen, mompelt hij, dat hij alleen maar aan zijn broers kan denken. Ik zeg hem dat ik bewust nooit naar ze vraag, maar dat hij er altijd over mag beginnen. Geen respons, geen beweging zelfs. Alsof het gewicht van zijn schuldgevoel hem aan zijn stoel geklonken houdt. Tegen de tijd dat wij gaan slapen, zit hij aan de telefoon met zijn jongste broer, die al maanden ergens in Libië zit, wachtend op een bootje.

6 april 2023

Zijn echte telefoon, waar al zijn contacten, berichten en documenten in zitten, arriveert eindelijk met de post uit Warschau. Mohamed had hem moeten achterlaten om onderweg niet controleerbaar te zijn. Soms is de EU ronduit lachwekkend: een persoon moet stiekem met hulp van elf mensen over twee grenzen worden vervoerd, de telefoon waar zijn hele leven in zit mag gewoon in een pakketje op de bus.

Eenmaal opgeladen loopt het ding vol met 500+ berichten. Zijn Poolse vrienden vragen hem hoe het gaat en sturen filmpjes van kinderen die hem missen. Het netwerk van Senegalese academici in diaspora, dat hij in Voronezj opzette, ontploft over de politieke onrust in hun thuisland. Zijn vrienden in Frankrijk praten hem bij over het asielsysteem daar en hoe je dat moet omzeilen. De christelijke dames in Bordeaux die werk voor hem zoeken melden hun vorderingen. Mohamed zit op een matrasje in Amsterdam-Noord intens gelukkig zijn relaties te onderhouden met de halve wereld.

28 april 2023

Willemijn is gek op Mohamed; ze is oudere zus, vertrouweling, perfecte gastvrouw en flauwegrappenmaatje tegelijk. Maar ze vindt het ook confronterend om dag in, dag uit een niet al te grote woning te delen met iemand die zo gruwelijk vermalen is, zo onzeker van elke stap die hij nog moet zetten. Om met het onrecht aan tafel te zitten. Ze weet niet of ze de volgende keer weer ja zou zeggen. Ik ben nuchterder – of juist idealistischer. Dit is hoe het is. Europa vermaalt mensen en dat weiger ik te accepteren. In mijn Amsterdam zijn ze welkom, ook in mijn huis.

3 mei 2023

We bellen met Rose en Madeleine in Bordeaux: kennissen van een Poolse kennis die nu in Parijs woont. De opvang van asielzoekers loopt ook in Frankrijk volledig vast. Maar daar mag je wel, zodra je asiel aanvraagt, wit werken, mits de werkgever een contract opstelt en de prefect dat goedkeurt. Dat lukt. Mohamed ontvangt een contract: fulltime werk voor een uitzendbureau in logistiek en horeca. Voor het Zoom-gesprek met zijn aanstaande werkgever trekt Mohamed zijn pak en stropdas aan.

19 mei 2023

Willemijn, Mohamed en ik stappen ’s ochtends vroeg in de auto bij mijn vriend Sasha. Ook hem heb ik moeten vertellen dat het vervoeren van iemand zonder de juiste papieren niet strafbaar is. Bij het buurthuis en het festival heeft Mohamed wat geld verdiend en een snelle crowdfunding onder vrienden en familie leverde 2000 euro op. Ik ben onder de indruk van de mensen om ons heen: niemand is rijk, maar ze doneren meteen, zonder vragen, zonder mitsen en maren, of ze hem nu ontmoet hebben of niet.

Mohamed neemt drie souvenirs mee: een zwart Amsterdam-petje, een nieuw gebedskleed en een pot Nutella. Hij bezweert ons dat hij terug zal komen: op zijn huwelijksreis wil hij voor zijn bruid een woonboot huren. We hebben met Madeleine afgesproken dat zij Mohamed komt ophalen in Fresnes, net onder Parijs, op de parkeerplaats voor het stadhuis. Onder de ogen van de autoriteiten dus, maar ja, die zijn er op zondag niet. Sasha parkeert de auto in de schaduw. We kijken om ons heen in een stadje waar niets beweegt en weten allemaal dat we hier nooit meer terug zullen komen. Maar nu is het de volgende tussenstop op de lange reis van een man die aan de EU twee broers verloren heeft en niet van plan is haar ooit nog iets anders af te staan.

Daar is Madeleine. Ze stapt breed lachend uit de auto. Mohamed en ik omhelzen elkaar lang en stevig. En nog eens. Dit keer doen we geen beloftes. Niets staat vast. Maar deze twee maanden heeft de wereld ons niet teleurgesteld.

Een langere versie van dit essay verscheen in september in OneWorld Magazine. De namen van de meeste personen zijn uit veiligheidsoverwegingen gewijzigd.