Hoe Johan Fretz vrienden verloor aan coronaconflicten

Dat tante Carla tijdens het hoofdgerecht begint over de ‘woke-dictatuur’ waar ze in De Telegraaf over las: dat viel te verwachten. Of dat oom Ronald klaagt over ‘cancel culture’, en dat mannen zoals hij en Johan Derksen ‘niks meer mogen zeggen’: versleten tradities in de lijn der verwachting. Zoiets als voor de honderdste keer Home Alone kijken op Kerstavond. Maar hoe beweeg je langs dat nieuwe mijnenveld van coronaconflicten? Hoe ga je ermee om als mensen die dicht bij je staan fundamenteel niet meer dezelfde taal spreken?

Toen Rutte op 12 maart 2020 vanuit het Torentje zei dat we een tijdje binnen moesten blijven, waren mijn vriendin en ik net vier maanden ouders van onze zoon. Wij zaten al weken in vrijwillige quarantaine. In de rest van Nederland ontstond er aanvankelijk een bijna onwerkelijke eensgezindheid. Klappen op het balkon voor de zorg (gratuit, maar ook aandoenlijk), boodschappen doen voor oudere buren, elkaar de ruimte geven op straat; de haast tastbare overtuiging dat wij, levend in zo’n nadrukkelijk individualistische samenleving, deze bizarre periode alleen met oog voor elkaar konden doorstaan.

Toch merkte ik een wezenlijk verschil van opvatting: de vriendin zei dat de redding sowieso niet van vaccins zou komen. “Mensen moeten gewoon wat gezonder gaan leven en op hun immuunsysteem vertrouwen”, zei ze. Dat laatste leek me nogal een pijnlijke opvatting voor kwetsbare mensen, en voor gezonde mensen die ook regelmatig op de IC belandden. ‘Sorry, maar jouw immuunsysteem doet het niet, pech gehad.’

Maar de leuzen van mensen op die foto’s: Voor onze vrijheid! Tegen de dictatuur! NOS = Fake News. Vaccinatie = Genocide. Dat vond ik historisch misplaatste en zeer onsmakelijke hyperbolen. Waar kwamen die vandaan? Het was een rotsituatie, maar het was niet alsof we in een schuilkelder zaten, bezet door een vijandelijk leger. En ja, ik was ook kritisch op het overheidsbeleid, maar over de feiten waren we het eens… toch?

Op Facebook had ze ook een quote van Martin Luther King gepost: ‘Uiteindelijk zullen we ons de woorden van onze vijanden niet herinneren, maar de stilte van onze vrienden.’ In die beroemde uitspraak sloeg ‘vrienden’ op de meerderheid van witte Amerikanen in de jaren zestig die zwegen toen hun zwarte landgenoten vanwege hun kleur werden vernederd en doodgeslagen tijdens bloederige marsen. Dr. King en zijn volgelingen streden om als volwaardig mens te worden behandeld. De vriendin daarentegen bedoelde met ‘vrienden’: de mensen die de coronamaatregelen ondergingen, die zich niet verzetten tegen de ‘aanstaande dictatuur’.

Maar al gauw liep het alsnog op de klippen. We zullen het oneens zijn over de aanleiding: zij zal vermoedelijk zeggen dat het door een aantal snoeiharde stukken van mij komt over de nonvaxx-activisten. Ik zal wijzen op eerdergenoemde voor mij wezenlijke dingen. In zekere zin meenden wij allebei dat we op een bepalend moment in de geschiedenis, de ware kernidealen van de ander hadden gezien. En wat we hadden gezien, dat beviel ons niet, dat deed pijn en veroorzaakte een scheuring.

Bij het ontginnen van dat schemergebied wens ik ons politieke leiders toe die de emotionele complexiteit van deze tijd erkennen. Leiders die een levensbeschouwelijk gesprek op gang brengen over de maakbare samenleving en de ware weg naar een menselijkere manier van leven. Ik mag me dan soms verbaal hebben laten gaan, maar wens nooit bij te dragen aan het eendimensionale frame over brave, solidaire burgers versus egoïstische wappies, omdat de er per definitie ruimte moet zijn voor dualiteit, voor botsende waarden, standpunten, zelfs of nee; juist binnen één mens zelf. Daarvoor hebben we leiders nodig die ons voorbij cijfers en getallen aansporen tot een werkelijk gesprek, om zo te helpen bij het helen van een samenleving die in zekere zin straks zal moeten herstellen van een collectief trauma.

Toch bekruipt me het gevoel dat er iets blijvend is beschadigd. Als het al lukt, zal dat hoe dan ook veel tijd, moeite, geduld en wederzijdse zelfreflectie vergen. Op de radio zingt Paul Simon: Hang on to your hopes, my friend / That’s an easy thing to say / But if your hopes should pass away / Simply pretend that you can build them again.

Doen alsof het goed komt. De wens als vader van de gedachte? In de ware kerstgedachte is dat tenminste het proberen waard.

Een eerdere versie van dit essay verscheen in de winter van 2021 in OneWorld Magazine. Het werd geschreven in oktober, toen het er nog naar uitzag dat we de feestdagen met een groot gezelschap zouden kunnen vieren.