Waarom doen ‘coronacomplotten’ het goed bij extreemrechts?

“Het is een eclectisch protest van groepjes met eigen angsten en ideeën, die samenklonteren op het thema corona”, zegt Jelle van Buuren, universitair docent en onderzoeker naar extremistische groeperingen en complotdenkers aan de Universiteit van Leiden. Hij doelt op de mensen die sinds vorig jaar geregeld de straat op gaan om te demonstreren tegen de coronamaatregelen van het demissionaire kabinet. Behalve mensen voor wie de coronacrisis de eerste en belangrijkste reden is om de straat op te gaan, sluiten veel mensen zich aan die – om wat voor reden dan ook – al boos wáren.

Bijzonder populair in extreemrechtse kringen is de samenzweringstheorie ‘QAnon’, over een complot van een elite die onderdeel is van een ‘pedofielennetwerk’ dat uit is op macht om ongestraft kinderen te kunnen misbruiken en hun bloed te drinken. Onder meer Hillary Clinton en Barack Obama zouden deel uitmaken van dat netwerk, en oud-president Trump is opgestaan als de tegenmacht van het kwade.

Even een bekend gezicht in coronasceptische kringen was rapper en corona-ontkenner Lange Frans. Die deed, tot zijn kanaal tweemaal van YouTube verdween, in zijn podcasts verwijzingen naar QAnon. Vooral op zijn aflevering met ‘graancirkelspecialist’ en complotdenker Janet Ossenbaard (augustus vorig jaar) reageerden velen verbijsterd: openlijk bespraken de twee een aanslag op premier Rutte in de uitzending. Ze spraken vaag over een netwerk van mensen dat op kinderen jaagt en vele slachtoffers maakt, bijvoorbeeld in ‘de bossen die eigendom zijn van het Nederlandse Koningshuis’.

Maar in een aantal gevallen is er overlap. “Er zijn rechtsextremisten die ook geloven in de complotten die onder meer door coronasceptici worden gedeeld. Toch maakt dat van die theorieën nog geen extreemrechtse complottheorieën. Anders gezegd: er zijn weinig complottheorieën die je het stempel extreemrechts kan geven. De enige moderne uitzondering is volgens mij de ‘omvolkingstheorie’, naast de klassieke rassenwaan van de nazi’s. Maar voor zover ik het in beeld heb, komen die theorieën niet terug binnen het coronadebat.”

En er is nog een andere verklaring voor de aanwezigheid van rechtsextremisten in de gelederen van de coronasceptici, zegt Van Buuren: “Rechtse groepen gebruiken maatschappelijk ongenoegen als een springplank. Je zag dat bij demonstraties voor het behoud van zwarte piet, tijdens de protesten tegen de komst van asielzoekers in 2015 en bij de boerenprotesten. Binnen extreemrechts heerst altijd opportunisme: kunnen we mensen die boos zijn, binnenhalen? Ze denken dat mensen die bang en verontwaardigd zijn en te hoop lopen tegen het systeem, mogelijk vatbaar zijn voor de politieke ideeën van extreemrechts.”

Van Buuren betwijfelt of extreemrechts op deze manier ook echt voet aan de grond zal krijgen. “Je ziet dat het klassieke rechtsextremisme, het neonazisme, in Nederland weinig aanhang heeft. De afkeer is hier sinds de oorlog te groot, doordat altijd de nadruk lag op wat de nazi’s hebben aangericht in de Tweede Wereldoorlog. In tegenstelling tot in Duitsland en de VS, waar het eigenlijk nooit is weggeweest, en tijden van crisis altijd extra aantrekkingskracht genereren voor dat soort groepen. Kijk maar naar de bestorming van de Reichstag in Berlijn door tienduizenden demonstranten in Berlijn eind augustus 2020, sommigen zwaaiend met vlaggen uit de nazitijd.”

Ook lijkt openlijk flirten met extreemrechts gedachtengoed minder taboe, zoals sommige aanhangers van Viruswaarheid doen. Ik heb hier geen verklaring voor, behalve dat sinds de moord op Pim Fortuyn de tijdgeest is veranderd en dat de Tweede Wereldoorlog steeds langer geleden is.”

Het gevaar voor de samenleving zit waarschijnlijk dan ook meer in die hoek, zegt Wagenaar: de democratie kan langs de democratische weg om zeep geholpen worden. Als de aanhang voor extreemrechts groeit, wordt dat gevaar groter. Ook het kabinet ziet dit: in oktober vorig jaar nam de Tweede Kamer al een wetsvoorstel aan om antidemocratische politieke partijen aan banden te leggen. Na meerdere aanvaringen tussen Forum voor Democratie-leden en andere Kamerleden speelt sinds kort de vraag of dit aan de orde zou moeten zijn voor die partij.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen op OneWorld.nl in oktober 2020.