Beeld: sv_sunny/iStock

Hoe de overheid etnisch profileren mogelijk maakt

Etnisch registreren is in Nederland verboden, maar etnisch profileren is door een veelheid aan beschikbare data heel eenvoudig. Het gebeurt bij talloze overheidsinstanties en lijkt van hogerhand zelfs aangemoedigd te worden.

Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee
Jarenlang deelde het COA persoonlijke gegevens van vluchtelingen met de politie. COA-medewerkers vroegen vluchtelingen kort na aankomst in Nederland om een verklaring te tekenen die het COA daar toestemming voor gaf. ‘Nee’ zeggen was er niet bij. Aan die praktijken komt nu een eind, belooft (demissionair) minister van Justitie Ferd Grapperhaus de Tweede Kamer.

Het is niet voor het eerst dat overheidsinstanties de privacy van mensen met een migratieachtergrond schenden. Met de zogeheten ‘Allochtoon-O-Meter’, die de website GeenStijl in 2007 lanceerde, werd volgens velen een grens overschreden. De applicatie liet gebruikers in een mum van tijd opzoeken hoeveel mensen met een niet-westerse migratieachtergrond er in hun – of een andere – wijk woonden. Inmiddels is de Allochtoon-O-Meter offline, maar een andere versie ervan, de ‘Allochtonenmeter’, is nog steeds in gebruik.

Veel overheidsdata kunnen misbruikt worden om etnisch te profileren

Dat de ‘Allochtoon-O-Meter’ racistisch was spreekt voor zich, zegt ook Gerwin van Schie, datawetenschapper bij de Universiteit van Utrecht, “maar dan kunnen we dat ook zeggen over de data-infrastructuur van het CBS.” De cijfers die GeenStijl gebruikte, waren daar namelijk eenvoudig te verkrijgen. “Eigenlijk deed de ‘Allochtoon-O-Meter’ precies waar de data toe uitnodigen. Het enige wat GeenStijl heeft gedaan is de gegevens makkelijker beschikbaar maken.”

Ik hoor je denken: hoe kan dit? Het bijhouden van gegevens over etniciteit is in Nederland toch verboden? Dat klopt, maar dat betekent niet dat er niet veel overheidsdata zijn die misbruikt kunnen worden om etnisch te profileren, zoals (tweede) nationaliteit, geboorteplaats en postcode. Bij de belastingdienst, de politie en de marrechaussee gebeurt dat dan ook geregeld. Ook andere instellingen, zoals het UWV en gemeenten, beschikken over zoveel gegevens dat etnisch profileren – ondanks het verbod op etnisch registreren – goed mogelijk is.

De alwetende overheid

Tot 2014 werd in de Basisregistratie Personen (BRP; een reeks gegevens die alle gemeenten verplicht opnemen) behalve zaken als woon- en geboorteplaats ook iemands tweede nationaliteit bijgehouden. Dat leidde tot veel klachten, want die gegevens zijn niet noodzakelijk voor het uitvoeren van beleid. Daarop besloot het kabinet deze gegevens niet meer bij te houden. In de praktijk betekende dat dat ze niet meer werden aangeleverd door de gemeente, maar dat de oude gegevens nog wél her en der beschikbaar waren. De belastingdienst blijkt deze gegevens bijvoorbeeld tot in 2020 bewaard en in elk geval tot 2015 gebruikt te hebben om etnisch te profileren, bijvoorbeeld bij controles op de belastingaangifte.

Door allerlei data bij elkaar te voegen, krijg je een overheid die alles over een persoon weet

Volgens onderzoek van de NOS onder tientallen overheidsinstanties worden er ‘op grote schaal’ algoritmes gebruikt die een risico op discriminatie met zich meebrengen. Zo beschikken sommige gemeentes over ‘risicoprofielen’ van personen, opgesteld aan de hand van gegevens die bedoeld waren om kwetsbare mensen te helpen, zoals huurachterstanden.

Nadia Benaissa is voormalig Functionaris Gegevensbescherming bij een grote gemeente* en juridisch beleidsadviseur bij privacy-organisatie Bits of Freedom. Zij weet hoe het er bij gemeentes aan toegaat: “Het is niet de bedoeling dat een ambtenaar die op zoek is naar fraudeurs de dossiers kan inzien van een ambtenaar die over schuldsanering gaat, maar dat gebeurt wel”, zegt zij. “Door al die data bij elkaar te voegen, krijg je een alwetende overheid die alles over een persoon weet. Dat brengt grote risico’s met zich mee.”

Illegale kopieën

Welke organisaties toegang krijgen tot de gegevens uit de gemeentelijke basisregistratie bepaalt de minister van Binnenlandse Zaken. Sinds 1992 nam die daar ruim 11.000 besluiten over. Uit de database van de Rijksdienst voor Identiteitsgegevens blijkt dat de meeste publieke en semipublieke organisaties in die periode toegang hebben gekregen tot gegevens over een tweede nationaliteit.1 In elk geval de belastingdienst heeft die gegevens dus bewaard.

Benaissa denkt niet dat de belastingdienst een uitzondering was. “De archivering van persoonsgegevens is vaak niet goed op orde, waardoor er illegale kopieën van gegevens kunnen zijn. Dat is niet altijd met kwade bedoelingen. Soms beschikt een organisatie gewoon niet over goede digitale infrastructuur, die gegevens na vervaltermijnen automatisch schrapt. Het effect is dat gegevens gebruikt kunnen worden die helemaal niet meer gebruikt mógen worden.”

Ook als alle gegevens over tweede nationaliteit zijn gewist, blijven er genoeg etnisch beladen gegevens beschikbaar

Hoewel over het behoud van de oude gegevens niets was vastgelegd, verviel met de wetswijziging ook de wettelijke basis voor het verwerken van deze gegevens. Ze moesten dus worden vernietigd, aldus Benaissa: “Tenzij er nog een andere grondslag is voor de belastingdienst (of andere organisaties), is het onrechtmatig om die gegevens te verwerken.” De kamerbrief van oud-staatssecretaris van Financiën Menno Snel suggereert dat die grondslag er bij de belastingdienst niet is.

De geboorteplaats wordt vaak gebruikt voor risicoprofilering

Ook als alle gegevens over tweede nationaliteit zijn gewist, blijven er genoeg gegevens beschikbaar die etnisch beladen zijn. Benaissa ziet dit regelmatig misgaan: “Geboorteplaats wordt ook vaak gebruikt voor risicoprofilering. Zowel van de persoon in kwestie als van de ouder. Op die manier kun je toch achter iemands etnische achtergrond komen.”

Racisme is een integraal probleem

Hoe schokkend ook, het schandaal rond etnisch profileren door de belastingdienst (zie kader onderaan) duidt op een bewuste werkwijze bij het ministerie van Sociale Zaken. In de gemeente Haarlem werden na 2003 mensen met een Somalische tweede nationaliteit dubbel gecontroleerd op fraude. De bevelen kwamen van boven, van toenmalig staatssecretaris van Sociale Zaken Mark Rutte, die alle gemeenten in 2003 aanspoorde Somaliërs extra te controleren. Toen de rechter hem in 2007 terugfloot wegens rassendiscriminatie, reageerde Rutte, intussen premier, afkeurend. ‘Blijkbaar is dat nu wettelijk gezien niet mogelijk. Het is hoog tijd om de wet te veranderen.’

In 2013 werd de ‘Ministeriële commissie aanpak fraude’ opgericht, met Rutte als voorzitter. Het doel van de commissie was om fraudebestrijding van de overheid te coördineren en te intensiveren. De verslagen van de fraudecommissie zijn staatsgeheim. De grote vraag is of de bevelen om bij de belastingdienst over te gaan op etnisch profileren van bovenaf kwamen, zoals dat in 2003 gebeurde in Haarlem. Dat zou betekenen dat het strafrechtelijke onderzoek tot aan de absolute politieke top van Nederland kan reiken.

Wat bij de belastingdienst gebeurt, speelt ook bij de politie en de Koninklijke Marechaussee

Voor Dionne Abdoelhafiezkhan, die zich namens actiegroep Controle Alt Delete al jaren inzet tegen etnisch profileren bij de politie, is het glashelder: “Wat bij de belastingdienst gebeurt, speelt ook bij de politie en de Koninklijke Marechaussee. De Ombudsman noemde het recent nog institutionele vooringenomenheid. Daarnaast is er sprake van discriminatie in het onderwijs, op de arbeidsmarkt, in de horeca, bij verhuurmakelaars. Spreken over rotte appels doet het institutionele karakter, dat zich steeds duidelijker aftekent, hopeloos tekort.”

Datawetenschapper Van Schie kan zich hierin vinden. Hij waarschuwt dat een paar nieuwe technologische oplossingen en een handjevol ontslagen ambtenaren het probleem niet gaat oplossen. “Bij de politie zie je ook al dat ze hier jaren mee bezig zijn en het niet makkelijk is opgelost. Voor zo’n lange geschiedenis is geen simpele oplossing. Dit vraagt om een cultuuromslag.”

Tandeloze toezichthouders

Van Schies gewenste cultuuromslag is bepaald nog niet in zicht. Overheidsorganen en andere organisaties die op grote schaal persoonsgegevens verzamelen of gebruiken, zijn weliswaar verplicht om een onafhankelijke Functionaris Gegevensbescherming in dienst te nemen die de naleving van privacywetgeving bewaakt, maar in de praktijk is deze functionaris lang niet altijd vrij in zijn of haar handelen en adviezen.

Oud-functionaris Benaissa weet dat ambitieuze beleidsmakers de functionarissen vaak onder druk zetten. “Ik heb het zelf niet ervaren, maar weet van veel collega’s dat zij zagen dat er met hun adviezen niks gebeurde. Sommigen ontvingen zelfs verzoeken om een advies te herschrijven. Uiteindelijk ben je in dienst bij de organisatie waar je toezicht op moet houden.”

Ambitieuze beleidsmakers zetten de 'onafhankelijke' functionarissen vaak onder druk

Hoe dwing je bij beleidsmakers en organisaties af dat zij zich verre houden van etnisch profileren en discriminatie? Sinds 2018 heeft het onafhankelijke, landelijke toezichtsorgaan Autoriteit Persoonsgegevens de bevoegdheid om hoge boetes uit te delen aan organisaties die de AVG (Algemene verordening gegevensbescherming) overtreden. Het probleem is alleen: met 180 medewerkers is de AP chronisch onderbemand.

Plannen voor organisatiegroei van de Autoriteit moedigt Benaissa aan: “Als de AP voldoende capaciteit krijgt om ook echt te handhaven, kunnen we stappen gaan maken. Die handhaving gebeurt nu nog veel te weinig”, aldus Benaissa.

Het CBS en data over ‘allochtonen’

In 1971 hield het CBS voor het laatst een ‘traditionele’ volkstelling, tot dan toe de belangrijkste bron van gegevens die het bureau gebruikte. De gelijktijdige overheidsplannen voor een burgerservicenummer hadden tot een grote maatschappelijke discussie over privacy geleid. 23.000 Nederlanders weigerden principieel mee te werken aan de volkstelling, en nog eens honderdduizenden waren simpelweg niet thuis toen de CBS-ambtenaren langskwamen. Het CBS besloot om voortaan alle informatie op te vragen van de gemeenten, waarmee de obstakels omzeild konden worden.

Het CBS tapte uit de gegevens van de gemeenten om inzicht te krijgen in het aantal ‘allochtonen’

In dezelfde periode gebeurde ook iets anders. Het CBS tapte uit de gegevens van de gemeenten om inzicht te krijgen in het aantal ‘allochtonen’. Als je een ouder hebt die buiten Nederland is geboren ben je ‘allochtoon’, of sinds kort, ‘Nederlander met een migratie-achtergrond’. Ook het onderscheid tussen westers en niet-westers werd en wordt nog altijd gemaakt door het CBS. Gerwin van Schie ziet daar geracialiseerde keuzes in. “Zo wordt Indonesië wel gezien als westers, maar andere voormalige koloniën zoals Suriname niet. Dat komt omdat de migranten uit Indonesië voor een groot deel witte Nederlanders waren.”

Deze etnisch beladen gegevens maakt het CBS publiek beschikbaar en makkelijk te gebruiken door programmeurs van externe partijen, zoals de politie, of Geenstijl. “Het CBS heeft een systeempje gemaakt zodat jij als programmeur vrij direct uit die data kan halen wat je nodig hebt. Dat nodigt uit tot het gebruik van die gegevens, en zorgt er ook voor dat als de data van het CBS-systeem wordt geüpdatet, jouw gegevens meeveranderen”, legt van Schie uit.

De publieke gegevens van het CBS zijn volgens hem overigens niet per se in strijd met privacywetgeving omdat ze op postcodeniveau worden gepresenteerd en niet op individueel niveau, met naam en toenaam. “Dat maakt het niet minder discriminerend, alleen lastiger als zodanig te herkennen”, zegt Van Schie. Tótdat een van die externe partijen de gegevens gebruikt voor onverholen racistische doeleinden, zoals GeenStijl met de ‘Allochtoon-O-Meter’.

In de leefbaarometer worden percentages van bijvoorbeeld ‘niet-westerse allochtonen’ meegenomen

Momenteel doet Van Schie onderzoek naar een andere twijfelachtige ‘meter’, de zogenaamde leefbaarometer van nota bene het ministerie van Binnenlandse Zaken. Aan de hand van honderd verschillende indicatoren wordt daarin bepaald hoe ‘leefbaar’ een wijk is. Onder de indicatoren zitten verschillende fysieke criteria zoals het aantal scholen en supermarkten, maar ook percentages van verschillende bevolkingsgroepen zoals ‘niet-westerse allochtonen’, ‘Moe-landers’, ‘Turken’, ‘Marokkanen’ en ‘Surinamers’.

Al deze groepen hebben volgens het algoritme een negatieve impact op de gemeten leefbaarheid van de betreffende wijk. “Zo’n systeem impliceert dat als je de bevolking verandert, de wijk beter wordt”, zegt Van Schie.

Uit: Leefbaarometer, ‘Leefbaarheid in beeld 2012-2014’, p. 47

‘Objectieve’ data zijn geen oplossing

Net als het ministerie van Binnenlandse Zaken maakte ook de politie, in elk geval tot en met 2016, gebruik van CBS-gegevens over ‘allochtonen’. Een algoritme dat met de data gevoed werd, moest bepalen waar politieagenten het beste kunnen patrouilleren om misdaad te voorkomen.“Daar was de politie overigens eerlijk en transparant over”, vertelt Van Schie, “wat wel laat zien hoe erg deze praktijken genormaliseerd zijn in de Nederlandse samenleving.”

Ook ogenschijnlijk neutrale gegevens kunnen discriminerende effecten hebben, benadrukt Van Schie. Denk aan arrestatie- en strafgegevens van politie en justitie. Bepaalde etnische groepen worden daarin oververtegenwoordigd, omdat ze vaker worden gecontroleerd door de autoriteiten en strenger worden vervolgd. Hierdoor ontstaat een vicieuze cirkel.

Gedrag moet tellen, niet uiterlijk

Van Schie roept programmeurs en beleidsmakers op om heel transparant te zijn over de data die ze gebruiken en de doelen die ze ermee willen bereiken. Zo kan verkeerd gebruik worden aangekaart. Bovendien maakt transparantie over gegevensgebruik duidelijk welke politieke keuzes daar achter zitten: “Als je het gemiddelde risicoprofiel van een toeslagenfraudeur wilt hebben, is dat een politieke keuze. Je zou ook naar belastingontduiking kunnen kijken en dan waarschijnlijk door een risicoprofiel in de Zuidas uitkomen. Dat zou veel meer geld opleveren.”

De politie geeft toe dat er geen bewijs is dat de misdaadpreventie-algoritmen echt werken

De belastingdienst ontdekt jaarlijks tussen de 120 en 150 miljoen euro aan uitkeringsfraude, nog geen half procent van het totaalbudget. Ter vergelijking: een recente studie uit 2019 schat de misgelopen inkomsten van de Nederlandse schatkist door illegale belastingontduiking op 22 miljard euro. De politie geeft toe dat er geen bewijs is dat de misdaadpreventie-algoritmen echt werken. Ook het Syrisysteem2 had geen succes. Geen enkel geval van fraude werd ermee opgespoord, ondanks de miljoenen euro’s die in het project waren geïnvesteerd.

Abdoelhafiezkhan van Controle Alt Delete benadrukt dat profilering nóóit acceptabel is. ”Moet je mensen vaker controleren omdat ze tot een groep behoren die oververtegenwoordigd is in de misdaadstatistieken? Wij zeggen van niet, omdat je niet verantwoordelijk bent voor het gedrag van anderen die mogelijk dezelfde achtergrond hebben als jij. Volwassen witte mannen moeten bijvoorbeeld ook niet vaker door de politie gecontroleerd worden omdat pedofielen vaak tot die groep behoren. Wetshandhavers moeten kijken naar gedrag, niet naar uiterlijk.”

Dit artikel verscheen eerder op OneWorld.nl op 9 juni 2020.

* Omdat Nadia Benaissa voor haar werk in contact stond met verschillende gemeenten waar ze de problemen tegenkwam, verzocht zij haar oude werkgever niet met naam en toenaam te noemen.
Wat ging er mis in de toeslagenaffaire?

Ouders die hun kinderen naar een kinderdagverblijf sturen, krijgen daar een toeslag voor die kan oplopen tot duizenden euro’s. Voor veel gezinnen is de toeslag essentieel om rond te komen. In 2019 kwam aan het licht dat de opsporingsdienst van de Belastingdienst (FIOD) veel ouders extra gecontroleerd had, onterecht van fraude had beticht en geld afhandig had gemaakt. Gigantische bedragen bleken onterecht teruggevorderd. Het ministerie van Financiën deed hierom aangifte tegen de belastingdienst, een unicum in de geschiedenis.

Een week voor de aangifte was uit onderzoek van Trouw en RTL gebleken dat de belastingdienst ruim 11.000 anderen extra had gecontroleerd bij hun belastingaangifte, mede vanwege hun tweede nationaliteit. Ook tijdens de toeslagenaffaire werden vooral Nederlanders met een migratieachtergrond hard geraakt. Documenten in Trouw laten zien dat de belastingdienst meerdere keren specifiek naar mensen met een bepaalde (tweede) nationaliteit zocht.

Ouders moesten niet alleen het bedrag terugbetalen waar ze geen recht op hadden, maar het volledige bedrag dat ze hadden ontvangen. Dat ging vaak om duizenden euro’s en kon tot grote problemen leiden. Als de gevorderde bedragen niet op tijd konden werden betaald, liepen aanmaning- en incassokosten snel op. Verschillende gezinnen kwamen dan ook in grote financiële problemen. Een van de gedupeerden pleegde zelfmoord.

De toeslagenaffaire leidde op 18 december 2019 tot het ontslag van toenmalig staatssecretaris van Financiën Menno Snel. Op 15 januari 2021 viel kabinet-Rutte III naar aanleiding van de conclusies van de commissie-Van Dam.

Wie gaat er boeten voor de toeslagenaffaire?

Zonder deze advocaat was de toeslagenaffaire nooit onthuld

  1. Gegevens over tweede nationaliteit werden tot de ingang van de BRP-wet standaard bijgeleverd onder ‘nationaliteit’. Ze vormden geen aparte categorie in de database. ↩︎
  2. Het Systeem Risico Indicatie (Syri) is een algoritme van de Nederlandse overheid dat een lijst met fraudeverdachten produceerde en meerdere keren in ‘achterstandswijken’ is toegepast ↩︎

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Verder lezen?

Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?

Word abonnee

  • Digitaal + magazine  —   8,00 / maand
  • Alleen digitaal  —   6,00 / maand
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen

Factuurgegevens

Je bestelling

Product
Aantal
Totaal
Subtotaal in winkelwagen  0,00
Besteltotaal  0,00
  •  0,00 iDit is het bedrag dat automatisch van je rekening wordt afgeschreven.

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons