Still uit de overheidscampagne 'Alleen-samen'.
Mensenrechten

Hoe begrijpelijk is corona-communicatie voor laaggeletterden?

Mag ik nou wel of niet bij anderen op bezoek? Hoelang mag dat luchtje scheppen duren? Communicatie rond het coronavirus zorgt voor veel verwarring. De meeste mensen kunnen met even googelen de antwoorden op hun vragen wel vinden. Maar wat als je laaggeletterd bent?

Door 1 april 2020
Coronavirus discriminatie laaggeletterd nieuws persconferentie SDG10 sociaal onrecht Taal
Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee
Romana Fronczek
Romana Fronczek (64) geeft Nederlands aan laaggeletterde mensen op het ROC in Almere. Ze merkt dat de maatregelen die nu getroffen worden in verband met het coronavirus – zoals werken met de computer en zo min mogelijk contant betalen – niet makkelijk zijn voor laaggeletterde mensen. Ook de informatie over gezondheid en zorg is vaak lastig te volgen. Daar staan in deze roerige tijden maar weinig mensen bij stil. Fronczek: “Lesgeven op afstand is ook verschrikkelijk moeilijk. Vanmorgen heb ik een uur gefacetimed met een cursist omdat haar wifi het niet deed en ze niet begreep hoe ze dit kon oplossen.” Apps als Zoom of Google Hangouts, waar je in groepsverband kan videobellen en die nu veel gebruikt worden bij het thuiswerken, zijn voor veel laaggeletterde mensen intimiderend – nieuwe programma’s installeren en leren gebruiken is erg ingewikkeld.
Laaggeletterdheid in Nederland 

In Nederland zijn 2,5 miljoen mensen van zestien jaar en ouder laaggeletterd, wat wil zeggen dat ze moeite hebben met lezen, schrijven en/of rekenen. Het is een misverstand dat dit vooral mensen zouden zijn voor wie Nederlands niet de eerste taal is: meer dan de helft van deze groep heeft Nederlands als moedertaal. Laaggeletterde mensen kunnen in veel gevallen wel lezen of schrijven, maar beheersen niet het niveau dat nodig is om een vmbo-diploma te halen. Dingen die door veel mensen als alledaags worden beschouwd, zoals het lezen van straatnaamborden, een formulier invullen en reizen met het openbaar vervoer, zijn voor hen moeilijk.

Corona of Covid-19?

Esther van der Vrande is onderwijskundig adviseur bij Stichting Lezen en Schrijven, een organisatie die zich inzet om laaggeletterdheid te voorkomen en verminderen. Veel van de informatie vanuit de overheid is voor laaggeletterde mensen te ingewikkeld, vertelt zij: “Neem de campagne vanuit de Rijksoverheid: alleen-samen. Zo’n slogan is al verwarrend: moet je nou alleen blijven, of het virus samen bestrijden? Beter zou zijn: ‘we kunnen het doen als we er samen voor werken’. En op hun sociale media-uitingen stond: bezoek de Rijksoverheid. Ze bedoelen natuurlijk de website, maar ik denk: je moet juist níets bezoeken, je moet thuisblijven.” De mensen die de campagne bedenken zijn talig en op zoek naar iets dat blijft hangen, maar bij laaggeletterde mensen werkt dat juist averechts. In plaats van pakkende zinnen met een dubbele betekenis, is het dus beter om precies te zijn, legt Van der Vrande uit.
“

Stichting Lezen en Schrijven gebruikt alleen het woord ‘corona’, en niet ‘het virus’ of ‘Covid-19’

Ook persconferenties zijn te ingewikkeld. “Er komen verschillende boodschappen langs en ze gaan van onderwijs naar zorg naar maatregelen. En neem een term als ‘mitigatie’, dat betekent dat ze het virus niet af willen remmen, maar indammen – dat begrijpen mensen niet.” Bij Stichting Lezen en Schrijven gebruiken ze alleen het woord ‘corona’, en niet ‘het virus’ of ‘Covid-19’. Het is voor de stichting een bewuste keuze om minder informatie te geven en het belangrijkste eruit te filteren, vertelt Van der Vrande: “Je hoeft niet alle details te begrijpen: je moet gewoon weten dat het een ziekte is en dat je bij mensen uit de buurt moet blijven.”

Een fietslengte afstand

Lenie Klaverstijn
Iedereen kan helpen met het begrijpelijker maken van complexe informatie. Stap één om de coronacrisis begrijpelijker te maken, zegt Lenie Klaverstijn, voormalig cursist bij Fronczek en inmiddels taalambassadeur bij Stichting Lezen en Schrijven, is makkelijkere woorden gebruiken. “Neem een voorbeeld aan het Jeugdjournaal. Daar worden dingen beknopt verteld, in eenvoudige taal. Soms wordt er denigrerend over ‘Jip en Janneke-taal’ gesproken, maar eigenlijk is het gewoon normale taal, die veel mensen ontgroeid zijn.” Wat ook veel onrust kan wegnemen: als kranten minder sensationele koppen gebruiken. “Daardoor worden artikelen snel gedeeld, terwijl mensen de rest van de tekst niet goed lezen.” In dat laatste schuilt dus ook een oproep aan (zelf niet laaggeletterde) nieuwsgebruikers: verspreid geen sensationele berichten als je niet zeker bent van de echtheid.
“

Laaggeletterde mensen hebben vaak ook moeite met cijfers, dus maak duidelijk hoeveel anderhalve meter is

Fronczek legt uit dat als je iemand kent die laaggeletterd is, het helpt als je de tijd neemt iets rustig uit te leggen en zo de vertaalslag maakt van ingewikkelde informatie naar begrijpelijke taal. Daarnaast zou ze het mooi vinden als de persconferenties van de overheid zouden eindigen met een eenvoudige samenvatting. “Zo’n samenvatting moet dan lang in beeld blijven voor mensen die langzaam lezen. Informatie omroepen op de radio of in de supermarkt helpt ook.” Naar haar leerlingen stuurt ze de animatievideo ‘Corona. Wat nu?’ van Stichting Lezen en Schrijven, waarin het probleem en de maatregelen worden uitgelegd. Bij de regel ‘hoest en nies in de binnenkant van je ellenboog’, verschijnt een tekening van een arm in beeld, met een pijltje naar de ellenboog.

“Het is belangrijk dat mensen de boodschap kunnen lezen, zien én horen”, zegt Van der Vrande over de reden van de video. “Als lezen dan niet lukt, dan kun je de info nog op andere manieren begrijpen.” Een andere animatievideo gaat over hoeveel anderhalve meter afstand precies is. “Dat staat overal: in persberichten, in parken. Maar laaggeletterde mensen hebben vaak ook moeite met cijfers. Dus zeggen wij duidelijk: anderhalve meter is honderd centimeter plus vijftig centimeter. Anderhalve meter is ‘een fiets voor volwassenen’, of ‘een winkelwagentje met één iemand erachter’. Als twee volwassenen hun handen uitrekken, moeten ze elkaar net niet aanraken.”

Volgens Van der Vrande willen laaggeletterde mensen vaak het liefst iemand persoonlijk spreken, bijvoorbeeld bij een loket. Dat kan nu niet, maar het kan wel helpen om het nieuws persoonlijker te maken. “Dus in plaats van schrijven dat mensen een hulplijn kunnen bellen, bijvoorbeeld schrijven: ‘Dit is Trudy. Iedere maandag tussen vijf en zeven kan je haar bellen met je vragen’.”

Nepnieuws en spanning

Voor laaggeletterde mensen valt door de coronacrisis alle stabiliteit weg, vertelt Fronczek. “Normaal worden ze geholpen door hun omgeving: hun kinderen, de buren, of door mij. Mijn lessen begonnen we altijd met het nieuws bespreken, zodat mijn cursisten weten wat er speelt in de wereld – dat neemt een hoop onrust weg.” Nu ze geen les meer kunnen volgen, juist in een tijd waarin het nieuws heel belangrijk is, is het lastig om alles te begrijpen en raken sommige van haar cursisten in paniek. “Als je geen moeite hebt met lezen of schrijven, pak je gewoon je mobiel en check je het nieuws. Maar als je laaggeletterd bent, wacht je tot iemand het je vertelt. Uitzoeken wat het RIVM is en vervolgens naar de website gaan en de regels opzoeken, dat is te ingewikkeld.”
“

Je bent als laaggeletterd persoon erg onzeker. Je denkt: ik weet het niet, dus die ander zal wel gelijk hebben

Fronczeks cursisten krijgen het meeste nieuws mee via tv, radio of social media. “Maar op Facebook komt veel nepnieuws voorbij: zoals video’s waarin verteld wordt dat je geen corona kan krijgen als je bleekwater drinkt. De meeste mensen snappen wel dat dat niet waar is, maar om echt van nep te scheiden in die overvloed aan informatie, is heel moeilijk.”

Dit herkent Klaverstijn: “Ik zie dat alles klakkeloos aangenomen wordt. Dan krijg ik een appje van iemand die op Facebook heeft gelezen over een boek dat de hele crisis heeft voorspeld. Ik geloofde dat soort dingen vroeger ook. Omdat het van vrienden komt, denk je dat het waar is. Dan kreeg ik van mijn dochter een berichtje dat het niet klopte.” Je bent als laaggeletterd persoon vaak gewoon erg onzeker, zegt Klaverstijn. “Je denkt: ik weet het niet, dus die ander zal wel gelijk hebben.”

We leven in onzekere tijden door het coronavirus. Er is behoefte aan betrouwbare informatie én verdieping. We hopen dat je dit bij ons vindt en wil bijdragen aan onze onafhankelijke journalistiek.

Dit kan je doen door te doneren of je te abonneren op ons magazine. Alvast bedankt!

Citroen helpt tegen corona, lezen nieuwkomers

100.000 van hen hebben geen toegang tot betrouwbare informatie

#Coronahulp genoeg, maar weten ouderen die te vinden?

Zo zorg je dat jouw hulp bij de juiste persoon terecht komt.

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Lees en steun

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons