Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
De film I AM NOT A WITCH belicht de – vaak jonge en vrouwelijke – slachtoffers van beschuldigingen van hekserij. In hoeverre komt dit overeen met de werkelijkheid? We praten hierover met Johanneke Kamps. Zij deed in Zambia jarenlang onderzoek naar satanisme en promoveerde begin dit jaar aan de Universiteit Utrecht op het onderwerp.
Satanisme versus hekserij volgens Johanneke Kamps
Heksen gebruiken verborgen krachten om anderen kwaad te doen of om zelf succesvol te worden. Satanisten doen dat ook, maar zij worden geacht deel te zijn van een internationale organisatie, met Satan aan het hoofd. Hekserij speelt vooral op het platteland, satanisme in de stad. Jonge mensen worden eerder verdacht van satanisme, ouderen van hekserij.
Heksen gebruiken verborgen krachten om anderen kwaad te doen of om zelf succesvol te worden. Satanisten doen dat ook, maar zij worden geacht deel te zijn van een internationale organisatie, met Satan aan het hoofd. Hekserij speelt vooral op het platteland, satanisme in de stad. Jonge mensen worden eerder verdacht van satanisme, ouderen van hekserij.
'I'll send it to you'
Een vrouw struikelde, haar met water gevulde emmer viel en Shula stond erbij en keek ernaar. Een plus een is twee: de negenjarige Shula wordt beschuldigd van hekserij. Shula’s leven verandert drastisch. Ze is verplicht te leven in de heksenkolonie van het dorp, wordt vastgebonden met een lint – om te voorkomen dat ze ‘wegvliegt’ – en wordt een attractie voor toeristen. Een tekenende scène is dan ook wanneer een toerist een foto van Shula maakt met de mededeling: “I’ll send it to you!”.
I AM NOT A WITCH is geregisseerd door de Zambiaans-Welshe Rungano Nyoni. De film laat op humoristische en tegelijkertijd melancholische wijze zien welke rol hekserij anno 2018 in Zambia speelt.
Geweld tegen vrouwen
De film kan volgens veel ngo’s een belangrijke bijdrage leveren aan het bewustzijn van vrouwelijk geweld, dat niet meteen geassocieerd wordt met hekserij. Echter maakt de jacht op heksen in Sub-Sahara Afrika maar ook in landen als India, Nepal en Papoea-Nieuw-Guinea, as we speak nog steeds veel slachtoffers. Recent heeft de Congolese actiegroep Watato Kwanza, een groep die onder andere bestaat uit (jonge) heksen, een actie gestart voor ‘heksenkinderen’ in Congo: kinderen die worden beschuldigd van hekserij, uitgestoten door de maatschappij en soms zelfs vermoord worden – met vaak gelimiteerd ingrijpen van de overheid, wat volgens Unicef verklaard kan worden door het gebrek aan bescherming dat deze beschuldigden genieten. De aantijgingen van heks-zijn gaan doorgaans gepaard met ontmenselijking van de beschuldigde.
Wetten
Regisseur Nyoni bracht voorafgaand aan de film ter inspiratie een maand door in een heksenkamp in Gambia. Ze leefde samen met vrouwen in het, deels voor toeristen georkestreerde, kamp. Dit kamp werd dan ook de basis van de setting van de film, die zich afspeelt in Zambia, waar volgens Kamps geen heksenkampen of kolonies bestaan. De film heeft ook speciale effecten toegevoegd die het ‘gevangen’ leven van de heksen illustreren, zoals het vastgebonden zijn aan linten.
Hekserij zelf is in Zambia bij wet verboden, maar ook het beschuldigen van iemand van hekserij en de jacht erop door zogenoemde witch hunters mogen niet. Deze wetten stammen nog uit de koloniale tijd. De Engelsen deelden het geloof in hekserij niet en implementeerden dit dan ook in de wetten die vandaag de dag nog bestaan. Toch wordt het jagen op heksen – in de vorm van verstoting, uitsluiting, achtervolging – volgens Kamps in veel gevallen gedoogd, juist omdat het grootste deel van de bevolking het geloof in hekserij wel deelt.
Heksenkinderen
Een rapport van Unicef op basis van etnografisch onderzoek legt uit waarom juist steeds meer kinderen de dupe zijn van de jacht op heksen. Het idee dat het leven bestaat uit voortdurend gevaar, ook wel spiritual insecurity genoemd, speelt daarin een grote rol. Maar ook economische, politieke en sociale druk in de samenleving kan een reden zijn waardoor familieverhoudingen veranderen en hekserij vaak het antwoord blijkt op misfunctioneren.
Er zijn drie categorieën van ‘heksenkinderen’. Allereerst zijn er de ‘heksenkinderen’ die op verschillende manieren afwijken van de norm. Voorbeelden hiervan zijn weeskinderen, hoogbegaafde of juist onhandelbare kinderen. Ten tweede gaat het over kinderen die bij de geboorte afwijken, zoals tweelingen, kinderen die in een stuitligging zijn geboren of kinderen met een fysieke abnormaliteit. Tot slot zijn er kinderen door hun albinisme van hekserij beschuldigd worden, omdat de aandoening zou aantonen dat zwarte magie hun lichamen inwendig en uitwendig ‘besmet’ heeft.
Sceptici
In de zes jaar die Kamps in Zambia doorbracht, moest ze haar gedrag aanvankelijk flink aanpassen. “Hekserij in Zambia is geen vraag, maar een antwoord”, legt Kamps uit: vergelijkbaar met de vanzelfsprekendheid dat de herfst na de zomer komt, zo is hekserij doordrongen in het Zambiaanse dagelijkse leven. Toch stelt Kamps dat er steeds meer sceptici zijn, mede door Westerse invloeden via media en scholing. Die groep blijft echter klein en Kamps ziet deze in de nabije toekomst niet groeien.
I AM NOT A WITCH is vanaf 13 september in de Nederlandse bioscopen te zien.
Verder lezen?
Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?
Word abonnee
- Digitaal + magazine — € 8,00 / maand
- Alleen digitaal — € 6,00 / maand
Terugkerende klant? Klik hier om in te loggen
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen
