Na levens­gevaarlijke vlucht viert Mohamed zijn verblijfstatus met wie hem hielp

In een Zuid-Frans dorpje met vierhonderd inwoners, drie dode heiligen, een basiliek en een Bar du Lac die uitkijkt op een parkeerplaats waar vroeger een meertje lag, komen we bij elkaar voor de verjaardag van Mohamed.  

De Senegalees met het spleetje tussen zijn ondertanden wordt vandaag 28. Hij woont op een kamer in Bordeaux en werkt als materiaalman in een sportschool. Hij gaat dagelijks naar de moskee, voetbalt in het elftal van een kerk en flirt voorzichtig met de jonge vrouwen in zijn buurt. In september begint hij aan zijn master als bouwkundig ingenieur. En hij heeft een permanente verblijfsvergunning.  

Drie jaar geleden was hij verdwaald in het oerbos tussen Belarus en Polen. Na twee dagen was het water en voedsel op. ’s Nachts vroor het. Zijn ene broer dronk giftig moeraswater. De andere werd door een slang gebeten. Hij heeft ze allebei moeten begraven op een plek die hij nooit zal kunnen terugvinden. Toen hij de bewoonde wereld bereikte brak de Poolse grenspolitie zijn arm, weigerde zijn asielaanvraag en sloot hem op in een detentiekamp zonder ramen. Na een maand wist een katholieke hulporganisatie hem naar buiten te krijgen.  

In hun bescheiden opvanghuis aan de rand van Białystok ontmoette ik hem. Een schuwe, magere jongen die met zijn broers Senegal was ontvlucht om in Rusland te gaan studeren. Toen dat Oekraïne binnenviel besloot hij naar Europa te vertrekken. Ik vroeg hem naar zijn verhaal. Maar hij stelde eisen. Hij ging me pas iets vertellen als ik beloofde hem te helpen. Ik was even uit balans. De vluchteling die voorwaarden stelt? Die deze vriendelijke journalist niet vanzelf zijn vertrouwen schenkt? Ik zei ja, dat zal ik doen. 

Een jaar later, na de derde keer dat zijn aanvraag voor een humanitair visum werd afgewezen, dreigde hij teruggestuurd te worden naar Belarus. Hij belde op: hoe was het leven in Amsterdam? Uiteindelijk heeft hij hier twee maanden gelogeerd, kon soms hele dagen niet praten van verdriet, maar ontspande geleidelijk dankzij de soep en de grapjes van mijn Willemijn, de betaalde klusjes die vrienden voor hem regelden, de rust in de bibliotheek en het rondlopen in een stad waar zwarte mensen geen zeldzaamheid zijn en hij op straat flarden Wolof opving. 

Europeanen die ja zeiden 

Ik ben in Zuid-Frankrijk met negen andere Europeanen die ja zeiden, ergens op zijn reis van het oerbos naar Bordeaux: vijf Polen en vier Fransen, waarvan er twee een voormalig klooster in dit dorp hebben gekocht om er een school te beginnen. Mohamed heeft altijd voor ogen gehad dat hij ons een keer allemaal bij elkaar wil hebben. Nu zijn we er.   

Het gezelschap had groter kunnen zijn. De Poolse hoogleraar die zijn advocaat regelde en een psychiater voor hem vond die Frans sprak – geen sinecure in die uithoek van Polen – is verhinderd. De bejaarde dame die hem over de grens naar Duitsland reed, omdat de marechaussee zelden bejaarde dames aanhoudt, is er niet. De Duitse hipsters die Mohamed van haar overnamen, een paar nachten onderdak boden en hem daarna aan mij en vriend Jay doorgaven in een parkeergarage in Hannover zijn er ook niet. Hun namen hebben ze nooit gegeven. De telefoonnummers die ze gebruikten zijn buiten werking.  

Van de mensen die met Mohamed rond de open haard in het koele klooster zitten noem ik de namen niet, omdat ze daar nu of later problemen mee zouden kunnen krijgen.  

D., een bedrijfskundige, woont aan de rand van het oerbos. Mohamed nam ze na zijn tweede zelfmoordpoging maandenlang in haar gezin op. Van haar neefje, nu zeven jaar oud, kreeg ze een tekening mee van een dure BMW, Mohameds favoriete auto. Haar dochter, die net eindexamen heeft gedaan, wilde absoluut mee en omhelst Mohamed als een verloren broer, allebei in tranen. 

I. is lerares Frans. In het begin trad ze op als vertaler, wanneer de grenswacht verdwaalde, uitgehongerde francofone Afrikanen had aangetroffen. Maar toen ze ontdekte dat de mannen in uniform haar alleen nodig hadden om af te stempelen dat er een tolk aanwezig was, waarmee de vooraf ingevulde asielweigering compleet was en de mensen naar de grens konden worden teruggeknuppeld, weigerde ze nog langer mee te werken. Ze vroeg Mohamed, die vloeiend Frans spreekt (en trouwens ook Wolof, Mandinka, Portugees, Russisch en Engels) als gastleraar op haar school.

R., een hoge ambtenaar in Bordeaux, hoorde van een Poolse vriendin in Parijs dat er een jonge Senegalees vast van plan was om zijn studie in Frankrijk te vervolgen. Hij had alleen geen geld, onderdak of status. R., een vrome katholieke vrouw zonder enige ervaring met vluchtelingen, begon rond te bellen. Van de vijftig mensen die ze belde om dingen geregeld te krijgen, tot de prefect van de regio aan toe, meldt ze trots dat er maar één was die ophing. Toen wij Mohamed kwamen brengen, precies twee jaar geleden, zag ze hem voor het eerst. Ze betaalde zijn huur maandenlang en hielp hem bij zijn asielaanvraag. Toen die werd afgewezen vond ze een advocaat die hem voorbereidde op het hoger beroep met een lijst van honderd strenge vragen, om te zorgen voor een waterdicht verhaal. R. en haar vriendin E., een gewezen diplomate, oefenden drie dagen lang met Mohamed op de antwoorden. Bij de advocaat nam hij alle twijfels weg. Eenmaal in de rechtbank deed die zijn werk met verve. Mohameds vluchtverhaal was nu compleet en overtuigend. De aanvraag werd toegekend.  

Mohamed viel op  

Mohamed werd geboren in het zuiden van Senegal. Op zijn veertiende kwamen zijn ouders om. Hij en zijn drie broertjes werden aan het werk gezet op de boerderij van zijn oom, die ze behandelde als lijfeigenen. Maar op school viel Mohamed op. Een leraar gaf hem papier en pennen om zijn huiswerk te kunnen doen. Hij haalde zijn bachelor economie in Dakar, de hoofdstad, en leidde studentenprotesten tegen de corrupte regering. Toen kwamen de doodsbedreigingen. Studeren in Rusland, waar Senegal sinds de Koude Oorlog uitwisselingsprogramma’s mee onderhoudt, was een uitweg.  

Niets heeft hem voorbereid op de tocht die voor hem lag. Anderen verdwalen, maken verkeerde keuzes, komen in foute handen terecht, worden opgepakt en uitgezet, raken uitgebuit, komen er niet bovenop, worden gesloopt, sterven. Dat Mohamed het tot nu toe heeft overleefd is puur toeval. Maar ook een kwestie van karakter. Hij leeft strikt gelovig en bijna ascetisch. Hij onderhoudt een alsmaar uitdijend netwerk van contacten. In het vreemdelingenbeleid van de landen waar hij terechtkomt verdiept hij zich grondig. Door de Senegalezen die hem zijn voorgegaan laat hij zich tot in detail informeren. Hij gaat door inktzwarte depressies heen, maar verliest zich niet in zelfmedelijden. Met de kinderen die hij tegenkomt is hij onmiddellijk vrienden. Dat wekt vertrouwen bij de volwassenen. Hij is goedlachs en weet zich, geld of geen geld, piekfijn te kleden. Zelf zegt hij vooral, en daar is hij trots op, van iedereen die hij tegenkomt meteen te kunnen inschatten of hij op ze mag vertrouwen of niet.  

Mij valt vanaf de eerste ontmoeting op dat hij spreekt en handelt vanuit de overtuiging dat hij het recht heeft om hier te zijn. Waar dat ook is: Białystok, Amsterdam, Bordeaux, de rechtbank of dit klooster. Politici en hun wetten mogen hem dat recht ontzeggen, hijzelf leeft in de werkelijkheid waar een mens mag bestaan waar het leven hem brengt. Dat maakt het ook makkelijker om ja tegen hem te zeggen. Hij behandelde ons, de negen Europeanen die zijn verjaardag komen vieren, niet als vreemdelingen die een ongelukkige passant moesten helpen, vreemdelingen van wie hij afhankelijk was voor zolang het duurde, maar als bewoners van dezelfde werkelijkheid.  

One Love 

Bij de open haard is hij de dj. Beter gezegd: hij draait aan één stuk door One Love van Bob Marley. Ondanks dat hij zijn ouders en twee van zijn drie broers heeft verloren, blijft Mohamed een familieman. Door ons hier uit te nodigen benoemt hij ons tot zijn nieuwe familie. 

Hij vraagt elk van ons om te vertellen hoe we hem hebben ontmoet. Alle stadia van zijn reis komen voorbij. De puzzelstukken schuiven in elkaar. In het borstzakje van zijn strakgesneden colbert heeft Mohamed een pochet. Dat haalt hij om de haverklap tevoorschijn om zijn ogen te deppen. Omdat we verhalen oprakelen, zegt hij, die hij achter zich wil laten. Maar vanavond wil hij ze nog één keer horen: nu hij ons allemaal bij elkaar heeft, kan hij het ene hoofdstuk afsluiten en aan het volgende beginnen. 

Als laatste neemt hij zelf het woord. Hij bedankt ons stuk voor stuk met een anekdote, een grapje, een persoonlijke observatie, helemaal de volleerde redenaar. Wij overladen hem met cadeaus. De Fransen hebben een taart voor hem gebakken met 28 kaarsjes. En voor ieder van ons heeft hij een attestation laten printen en plastificeren: een certificaat met twee vlaggetjes, zijn handtekening en een paar plechtige zinnen van erkentelijkheid. Eén voor één komen we naar voren: wij de bezoekers, hij de gastheer. Daarna zet hij nog maar eens Bob Marley op en mogen wij dansen op zijn feest.