‘Academische vrijheid komt dictators slecht uit’

Hij heeft alsnog veel te doen. Samen met mensenrechtenorganisatie Peace Brigades International organiseert Gómez Gamboa online activiteiten om de crisis in Venezuela en ‘zijn’ thema, academische vrijheid, onder de aandacht te brengen. En hij kan – met de hele dag stroom en werkend internet – in alle rust schrijven. Een ongekende luxe voor iemand uit Maracaibo, na Caracas de grootste stad van Venezuela.

President Maduro ontkende aanvankelijk dat covid-19 Venezuela had bereikt. Journalisten en een arts die berichtten over de eerste besmettingen, werden bedreigd en gezocht wegens het ‘in gevaar brengen van de nationale veiligheid’. Sinds 17 maart heerst er een lockdown en grijpt de regering corona juist aan als excuus voor de ingestorte staat van het land, en om maatregelen die burgers moeten controleren makkelijker door te drukken. “Zo’n excuus om mensen thuis te houden, dat wil een autoritair regime als dat van Maduro juist.”

Corona is dus taboe. Zijn er meer onderwerpen waar academici hun vingers niet aan durven branden?
“Allerlei. Het falen van het elektriciteitsnet is naast corona een belangrijke, net als de beschikbaarheid van drinkwater en andere publieke diensten. Het economische model van het socialistische systeem dat Chávez introduceerde, is taboe. Bij kritiek op de overheid speelt ook veel zelfcensuur.”

Hoe gaat de overheid te werk om academische vrijheid en universitaire autonomie in te perken?
“Het universitaire landschap is niet pluriform zoals jullie dat kennen, want elke Venezolaanse universiteit moet officieel het socialistische staatsideaal uitdragen.

Daarnaast worden met overheidsgeld allerlei parallelle instituties opgericht, waar de staat volledige controle heeft, om de bestaande te ondermijnen. Zo zijn er tientallen ‘spookuniversiteiten’, die alleen op papier bestaan. Ooit bedacht Chávez tijdens een speech voor vissers ter plekke een Vis-universiteit, die daarna werd opgericht. Zo kan de overheid beweren dat er een pluriform onderwijslandschap bestaat, waar geld in wordt geïnvesteerd.

Hoogleraren worden ook openlijk gediskwalificeerd en gecriminaliseerd. Zo hield de militaire rechtbank – nog zo’n parallelle institutie, naast de onafhankelijke rechtbank – een econoom die kritisch onderzoek deed naar het socialistische economische model tien maanden vast wegens ‘landverraad’. Onder druk werd hij vrijgelaten, maar zijn proces loopt nog en hij mag geen onderzoek meer doen of publiceren in zijn vakgebied.”

Het bleef bij dreigen, maar de boodschap was duidelijk. Ook werd een vertoning van een documentaire over Chávez en zijn politiek op de universiteit tegengehouden omdat de kritische film haat zou zaaien. Het verbieden van een vertoning of lezing, maakt de belangrijkste missie van elke universiteit onmogelijk: het publieke debat stimuleren.”

Wat zijn de gevolgen van dit alles?
“Bijna de helft van alle docenten en meer dan de helft van de studenten heeft het land verlaten. Zoveel verlies van menselijk kapitaal maakt het onmogelijk om de economische, politieke en humanitaire crisis het hoofd te bieden. Wetenschappelijke kennis is alles: van een coronavaccin tot begrip van de geschiedenis, milieu, politieke systemen en economische ontwikkeling.

Er zijn nauwelijks professoren engineering om aan oplossingen voor de stroomuitval te werken en leden van onze technische faculteit zijn zelfs bang om daar openlijk over te praten. Daarmee plaats je immers de staat in een slecht daglicht. Ondertussen wordt de stroomuitval erger. En het pijnlijkste: de overheid profiteert ervan als mensen hun werk niet kunnen doen, geen internet hebben. Zo is het ook in andere vakgebieden: onderzoek in de gezondheidszorg wordt onmogelijk gemaakt, er worden nauwelijks artsen opgeleid.”

Kun je uitleggen waaróm autoritaire regimes juist universiteiten aanvallen?
“De kern van wat een universiteit doet – kritisch denken stimuleren, kennisoverdracht faciliteren – is een bedreiging voor een regime dat zoveel mogelijk controle wil en zo min mogelijk kritisch debat. Wetenschappelijke kennis komt zo’n regime vaak slecht uit. De academische wereld heeft eenzelfde belang als de onafhankelijke media, ook die moeten het debat waarborgen, een luis in de pels zijn van een regime. Het verschil is: academici zijn experts op één vakgebied. Dus door hen aan te pakken, kan een overheid een hele beroepsgroep monddood maken.”

Venezuela is niet het enige land in Latijns-Amerika waar de academische vrijheid onder druk staat. Hoe komt dat?
“In Latijns-Amerika is de universiteit vaak een plek geweest van politiek en activisme, en daardoor ook een doelwit van autoritaire regimes. De dictaturen uit de jaren 70 en 80 sloten universiteiten of gebruikten ze om andersdenkenden op te sporen – hoogleraren en studenten waren vaak verbonden aan verzetsorganisaties. Omdat de huidige democratieën jong zijn, en officiële instituties vaak zwak, is de universiteit als veilige en vrije plek extra belangrijk.

Wat betekent deze wereldwijde trend?
“Het verschilt per land hóé de staat te werk gaat, en het staat los van politieke kleur. Maar het doel is hetzelfde: regimes willen de bevolking weghouden van kennis of bepaalde informatie taboe verklaren. Enerzijds zijn er, veelal conservatieve, stromingen die ingrijpen wanneer controversiële thema’s als abortus, lhbti- of landrechten op de agenda staan. Zelfs in Spanje werd een conferentie over sekswerk van hogerhand afgelast omdat er sekswerkers aanwezig zouden zijn. Anderzijds proberen populistische politici publieke instellingen steeds verder te beïnvloeden. Zoals in Mexico, waar de links-populistische president López Obrador flink bezuinigt op het hoger onderwijs en universiteiten allerlei nieuwe voorwaarden oplegt rond financiering.

Ook wordt wetenschappelijke kennis bewust in twijfel getrokken door regeringen, of ze nou links of rechts zijn. Alles wat onderzoek, kritisch denken of kennisuitwisseling tegenhoudt, perkt niet alleen de academische vrijheid en kwaliteit van onderwijs in, maar ondermijnt en bedreigt de hele democratie. Daarom moeten universiteiten zich hier extra bewust van zijn.”

Is dat bewustzijn er nu te weinig?
“Academici hebben altijd bijgedragen aan burgerrechtenbewegingen en aan onderzoek naar mensenrechten, vrouwenrechten, lhbti-rechten en rechten van oorspronkelijke bewoners. Maar ironisch genoeg was bescherming van de éigen rechten altijd een blinde vlek. Dat moet veranderen. Meer onderzoek dus, bijvoorbeeld binnen politieke wetenschappen, naar de universiteit als doelwit van autoritaire regimes.

Dit artikel verscheen eerder in OneWorld Magazine.