Sheila tipt: 5 boeken die systemen ‘slayen’

‘Ze moesten wel vergeten om te overleven’ is de tweede zin van De Doorsons: de kroniek waarin Roline Redmond (1949) op zoek gaat naar haar ‘slavenfamilie’, zoals ze die zelf noemt. Haar voormoeders, die in slavernij leefden op plantages in de zompige Surinaamse kuststrook en later marktverkoper of wasvrouw werden, leidden geen grootse levens. Het verhaal van de familie Doorson, schrijft Redmond, is ‘het typische relaas van een inwoner met Afrikaanse roots uit de Verenigde Staten, Guyana, Brazilië, Colombia, Curaçao, Saint Vincent, Barbados, Saint Lucia, Jamaica, Trinidad en tal van andere landen’.

Ze begon haar zoektocht op verzoek van haar moeder en zo werd ze de griot van de familie, degene die de verhalen doorvertelt. Het was een moeizame zoektocht, want de familie kende haar eigen geschiedenis niet: ‘deels omdat die hen van hogerhand ontnomen is en deels omdat ze die zelf vergeten waren’. ‘Het is inherent aan onze creoolse cultuur om niet achterom te kijken.’

Toch vond ze stukjes terug. Op onverwachte plekken. Bij haar om de hoek in Utrecht bijvoorbeeld, waar nazaten van de slavenhouders van haar voormoeders in een eenvoudig arbeidershuisje leven. Het resulteerde in een indrukwekkend, schurend boek. Met veel moeite weet Redmond haar vergeten familieleden, die zich omhoog wisten te worstelen uit een systeem waarin ze volledig ontmenselijkt waren, tot leven te wekken. Ze won er de Brusseprijs 2022 mee voor het beste journalistieke boek.

Roline Redmond
De Doorsons: Op zoek naar een Afro-Amerikaanse slavenfamilie in het Caribisch gebied

De Chinese kunstenaar Ai Weiwei was al wereldberoemd toen hij in 2011 werd opgepakt in Beijing, en zijn detentie zou hem nog bekender maken. Tijdens die gevangenschap besloot hij het leven te beschrijven van zijn vader Ai Qing, eveneens een beroemd kunstenaar, en van hemzelf. Want, schrijft Ai, de geschiedenis van zijn vader is deels weggeveegd, vervalst door de autoriteiten, en onthouden was gevaarlijk. ‘Toen ik klein was sprak mijn vader zelden over vroeger, omdat alles in die tijd gehuld was in de dichte nevelen van het heersende politieke narratief en je met ieder onderzoek naar de feiten represailles riskeerde die te verschrikkelijk waren om bij stil te staan.’

In dit imposante boek beschrijft Ai het kleine verhaal van zijn familie tegen de achtergrond van een repressief systeem. De titel 1000 jaar vreugde en verdriet is ontleend aan een gedicht van zijn vader, die een groot dichter was. Het boek beslaat een kortere periode: ruim honderd jaar Chinese geschiedenis. Vader Ai Qing reisde als jongeman naar Parijs, klom later in China op in de Communistische Partij, viel vervolgens in ongenade en moest als staatsvijand naar een strafkolonie waar hem de smerigste vernederingen wachtten. De jonge Ai Weiwei ging mee in ballingschap. Later werd Weiwei een activistisch kunstenaar, gevierd en geroemd. Net als zijn vader raakte hij uit de gratie bij een regime dat zich geen raad wist met afwijkende vormen en gedachten. Hij woont nu in Portugal.

Ai Weiwei
1000 jaar vreugde en verdriet

Soms beslaan repressieve systemen hele staten, werelddelen, maar de kleine zijn niet minder mensonterend. Voorbeeld: de microkosmos van Reuzegom, een inmiddels opgeheven elitair studentengenootschap uit Leuven. Sanda Dia vond er de dood tijdens een ontgroeningsritueel. Hij stierf aan de gevolgen van een te hoog zoutgehalte in zijn bloed; hij was tijdens zijn ontgroening gedwongen grote hoeveelheden visolie te drinken.

De Belgische journalist Pieter Huyberechts wist kort na Dia’s dood door de zwijgmuur heen te breken die razendsnel rondom Reuzegom was opgetrokken. Hij tekende nauwgezet op wat er voorafging aan de fatale doop, zoals ontgroeningen in België heten. Het resultaat is een fascinerend verhaal over het superioriteitsdenken, de verachting van burgerlijk fatsoen en de daaruit voortvloeiende morele corruptie die altijd op de loer ligt bij besloten elitekorpsen. Het is ook het verhaal van een migrantenzoon die hoopte dat zijn toekomstkansen zouden verbeteren bij een genootschap dat bestond uit zonen van de rijkste families in het land.

Huyberechts beschrijft de mechanismen binnen Reuzegom: de walgelijke details, het morele bederf. Alles zit al in de eerste zin, die uit twee woorden bestaat; het is de waarschuwing die een Reuzegommer naar zijn maten appt wanneer de stervende Dia is afgevoerd naar het ziekenhuis. ‘Alles verwijderen.’

Pieter Huyberechts
Sanda Dia: de doop die leidde tot de dood

Plots slingerden in mijn huis boeken van Natalie Haynes rond. Binnengesleept door de tienerdochter, die de hele tijd roept dat ‘iedereen dit móét lezen’. De Britse schrijver, komiek en classicus doet iets geweldigs: ze hervertelt klassieke Griekse mythen vanuit het perspectief van de betrokken vrouwen. En daarmee steekt ze een dikke middelvinger op naar het langstdurende repressieve systeem van allemaal: het patriarchaat.

Ze doet het in A Thousand Ships, dat over de Trojaanse oorlog vertelt door de ogen van de vrouwen die in de klassieken vooral objecten zijn: ze worden als oorlogsbuit verhandeld en verkracht. Ze doet het opnieuw in De kruik van Pandora, een geestige en scherpe vertelling waarin ze een stoet bekende vrouwen afgaat: Medusa, Medea, Pandora, Helena en zo verder. In de traditionele verhalen zijn zij gereduceerd tot wezens die uit pure slechtheid of gewoon uit onnozelheid problemen veroorzaken die de mannen moeten oplossen. Haynes geeft deze vrouwen een stem, een eigen wil, een eigen perspectief, gelaagdheid.

En op de vermoeiende vraag waarom je in godsnaam de verhalen uit de Odyssee zou willen horen vanuit het perspectief van Penelope of Circe (want ‘Het gaat toch gewoon om onze held Odysseus?’) geeft Haynes de enige juiste reactie: “Omdat ze voorkomt in het verhaal.”

Natalie Haynes
De kruik van Pandora

Voor de bevreemdende, slimme, verwarrende dichtbundel Het is warm in de hivemind kreeg Maxime Garcia Diaz de C. Buddingh’-prijs voor debuterende dichters. ‘Bij vlagen psychedelisch’, noemde de jury de bundel, die zich afspeelt op het snijvlak van de echte en de virtuele wereld en waarin veel wordt geswipet, geliket en met beeldschermen wordt samengesmolten. Dat is een rake typering, want tijdens het lezen voelt het geregeld alsof je met pillen op zit te doomscrollen.

Woede, zag de jury ook, ‘die onverbloemd over onderdrukking gaat’. Die lees je vooral terug in de gedichten over het verwrongen zelfbeeld van vrouwen die opgroeien in een allesbepalende beeldcultuur.

het meisje met de volle lippen, lichte ogen,
het steile haar, de smalle taille, ronde billen
will she make it out of this image alive?
straks kom ik terug, zonder littekens.
als je mijn voorhoofd kust zul je geen
corruptie ruiken.
de glinsteringen in het water duiden
gif aan –
met één schitterende vinger
beroer je het beeldscherm

Maxime Garcia Diaz
Het is warm in de hivemind

Dit artikel verscheen in september 2022 in OneWorld Magazine.