Hoop zaaien in Syrië: herbebossing na Assad

Voor Ziwar Sheikho (41) is zijn geboortedorp Goutba alleen nog een reeks herinneringen. De groentetuin van zijn ouders, de bijenkorven van zijn oom, de plek in de rivier waar wol gewassen werd. Nu staat de rivier in het noordoosten van Syrië, een regio met een hoofdzakelijk Koerdische bevolking, droog. “Wat er met Goutba en de rest van de streek hier ten oosten van de Eufraat gebeurde is het resultaat van politieke beslissingen genomen door Turkije en Syrië”, vertelt Sheikho. “Een bewuste poging om dit land voor ons Koerden onleefbaar te maken.”

Sinds de burgeroorlog in Syrië in 2011 uitbrak, stierven meer dan zeshonderdduizend mensen. Dertien miljoen mensen raakten ontheemd, van wie de helft in eigen land. Maar de destructie die gewapend conflict brengt, raakt alles wat leeft. Het afbrokkelen van institutionele bescherming, vervuiling door beschietingen, de vernietiging van ecosystemen: de lijst is lang. Ook de Syrische bossen, met een onschatbare waarde als buffer tegen toenemende droogte en verwoestijning, hebben door de oorlog geleden. Omvangrijke oppervlaktes aan boomgaarden gingen voor de bijl: een groot economisch verlies en een bedreiging voor de voedselzekerheid van het land.

Ontbossing

Sheikho, van huis uit journalist, richtte in 2020 milieuorganisatie Green Tress op en zet zich in voor herbebossing en ecologische educatie in Syrië. Hij is ambitieus; hij hoopt het oppervlak dat is begroeid met bomen op te trekken van een magere procent naar tien procent. Daarvoor zijn een slordige vier miljoen zaailingen nodig, weet hij. “Ik ben al vaak voor gek verklaard, zeker in de beginjaren. Maar ondertussen werken we samen met gemeentes en met scholen en hebben we al 170.000 zaailingen verdeeld.”

Syrië staat niet bekend als een bosrijk land. Voordat de oorlog uitbrak was nauwelijks 2,7 procent bedekt met bos. Dat cijfer verhult echter sterke regionale verschillen. Terwijl er in het woestijnachtige oosten amper bomen te vinden zijn, heeft het westen wel een omvangrijk bosgebied. In de kustprovincies met het mediterrane klimaat en de bergen die de ruggengraat van het land vormen, groeien voornamelijk naaldbomen, waaronder een reeks endemische soorten zoals de Libanese ceder en de Syrische zilverspar. De rivieren Tigris en Eufraat liepen ooit als een groen lint door het land.

De slepende oorlog heeft zwaar ingehakt op de Syrische bossen. Cijfers over het verlies aan bosoppervlakte zijn gebrekkig, want ze zijn alleen gebaseerd op satellietdata, maar ze geven wel een beeld van de omvang van de ontbossing. In de westelijke provincies Latakia, Hama, Homs en Idlib ging 45.000 hectare bos verloren, 36 procent van het totaal. Dat was nog voor 2022, toen de snelheid van het verdwijnen van de bossen toenam, onder meer door hevige bosbranden in de kustprovincies en grootschalige houtkap in Afrin, een streek in het noordwesten.

Brandhout

Oorlog kan op verschillende manieren leiden tot ontbossing, direct of indirect. Ecoloog Angham Daiyoub onderzocht de gevolgen van de burgeroorlog op de bossen van het land. Ze is verbonden aan CREAF, het onderzoeksinstituut Ecologie van de Universiteit van Barcelona. “Destructie door oorlogshandelingen zoals bombardementen ligt het meest voor de hand”, vertelt Daiyoub. “Zo beschadigt het opzetten van militaire infrastructuur zoals uitkijkposten of loopgraven bos en bodem. In een aantal gevallen werden bossen opzettelijk in brand gestoken om vijandige strijders hun dekking te ontnemen. Beschietingen met artillerie veroorzaken naast branden ook omvangrijke directe schade, net als luchtbombardementen. Maar eigenlijk zijn het veranderingen in landgebruik als gevolg van de oorlog die de grootste impact hebben.”

Boomgaarden en bossen werden kampen, akkers of weilanden om de ongeveer zeven miljoen ontheemde mensen in Syrië te huizen en te voeden. Daiyoub: “Maar de voornaamste drijfveer om bomen te kappen is de diepe armoede onder de Syrische bevolking, als gevolg van de jarenlange oorlog. Fossiele brandstoffen zijn duur en schaars, de elektriciteitsvoorziening wankel. Mensen hebben geen andere optie dan hout om zich warm te houden tijdens de koude wintermaanden, of om te koken. Tegelijkertijd biedt de houtkap en de handel in hout een mogelijkheid om iets van inkomen te verwerven.”

De vraag naar hout voor energie heeft een informele markt voor brandhout doen ontstaan. Daarnaast exporteert Syrië houtskool, vertelt Daiyoub. “De productie en de handel vallen onder controle van machtige families gelieerd aan het voormalige regime. Zo eindigen Syrische bomen bijvoorbeeld als houtskool op de Libanese markt.” Ook IS en andere gewapende groeperingen verdienen grof geld met hun betrokkenheid bij de houthandel. Een goed voorbeeld is de kaalslag van de streek Afrin. Daar woonden voornamelijk Koerden, totdat door Turkije gesteunde milities in 2018 de streek veroverden en de Koerdische bevolking verdreven. Een van die milities, de Sultan Murad Division, kapte het hele bos bij het Maydankimeer. Het hout werd verscheept naar Turkije, of verkocht via houthandelaren.

Met de val van het regime van Assad in december 2024 trad Syrië onverwacht een nieuw tijdperk binnen. Wat dat voor het land zal betekenen, wordt afwachten. De regio in het noordoosten van het land, waar ook het dorp van Sheikho ligt, valt nog steeds onder de controle van door de Koerden geleide militaire organisaties. Hun politiek leiders onderhandelen met de nieuwe machthebbers in Damascus, een plan over de plek van de Koerden in het Syrië van morgen is er nog niet.

Bommen en bosbranden

Het verdwijnen van bossen en andere natuur komt niet alleen door mensenhanden, ook klimaatverandering speelt een rol. Het oosten van de Middellandse Zee, en dus ook Syrië, warmt sneller op dan gemiddeld. Als gevolg zijn er meer en heftiger natuurbranden. Dat geldt ook voor buurlanden, maar vanwege de burgeroorlog zijn de gevolgen van het drogere en warmere klimaat in Syrië nog groter. “We hebben kaarten met data over bewegingen aan het front en bombardementen naast die van bosbranden gelegd, en er is een duidelijke correlatie te zien”, verduidelijkt Daiyoub.

Milieuwetgeving en andere regels rond het gebruik van bossen waren nooit een prioriteit in Syrië, aldus Daiyoub. “De bossen in de kustprovincies genoten enige bescherming vanuit de overheid. De meeste boswachters werden echter overgeplaatst naar het leger, hun materiaal zoals jeeps en wapens en hun financiële middelen in beslag genomen door militairen. Iedere vorm van controle of handhaving is weggevallen, want het is geen prioriteit voor een land in oorlog. Dat gaf families en krijgsheren met banden met het regime van Assad haast ongelimiteerd toegang tot de bossen. Zij controleren de grootschalige houtkap en de verkoop ervan, evenals die van houtskool.”

Daarbij komt nog het landbouwbeleid dat vanuit Damascus aan de regio werd opgedrongen. Sinds de jaren 60 duwde de centrale overheid boeren in het noordoosten van het land in de richting van commerciële gewassen zoals tarwe en katoen, bestemd voor de internationale markt. “Bomen werden gezien als een obstakel en gingen massaal voor de bijl”, aldus Sheikho. “Er gold zelfs een informeel verbod om bomen te planten. Dat werd gezien als indirect politiek protest, als een daad van verzet tegen het landbouwbeleid van het regime. Ik ken mensen hier die gearresteerd werden enkel omdat ze bomen hadden geplant.”

Zaden smokkelen

Ondertussen zaait Green Tress door. Op de campus van de Rojava Universiteit, ergens in een buitenwijk van de stad Qamishli, wordt gewerkt aan nieuw Syrisch bos. Om het gebouw heen ligt een proeftuin met enkele serres, een olijfboomgaard met verschillende variëteiten en een arboretum met klassieke landbouwbomen zoals dadelpalmen en vijgen. In een van de serres staan, rij na rij, zwarte zakjes opgesteld, gevuld met aarde, wachtend op zaaigoed. Een project van Green Tress, samen met de studenten van de landbouwfaculteit, legt oprichter Sheikho uit. “Zij gaan in de lente het zaaigoed testen en data over groei en waterbehoefte verzamelen. We experimenteren ook met niet-inheemse bomen, omdat het klimaat droger wordt en de bodem zouter. We hebben nu alleen kennis over de gangbare landbouwsoorten.”

De lijst obstakels is echter lang. Het internationaal embargo dat handel met Syrië verbiedt, en onder andere van toepassing is op landbouwgoederen, verhindert dat Green Tress zaden kan inkopen in het buitenland. Binnen Syrië lukte al evenmin; het Assad-regime werkte tegen waar het kon. “We bestelden ooit zaden in Damascus, goed voor een tiental boomsoorten. Maar het regime maakte de zaden steriel voordat ze werden vrijgegeven; geen enkel zaadje kwam uit. Vervolgens zijn we overgestapt op het smokkelen van kleine hoeveelheden zaden. Niet zonder risico, iemand van ons werd opgepakt op de luchthaven met vier kilo zaden en vervolgens naar Damascus gestuurd voor ondervraging. We zoeken naar alternatieven, zoals het verzamelen van zaden in de weinige bossen die hier nog zijn.”

Wantrouwen

Het grootste struikelblok is het wantrouwen tegenover bomen dat het voormalige regime van Assad er decennialang ingestampt heeft. “Vroeger had elk dorp hier een eigen teyak, een klein stuk land met wat fruitbomen zoals granaatappels of druiven. Die plek stond centraal in het dorpsleven. Dat is allemaal verdwenen. Het Syrische regime heeft de band tussen mensen en bomen verbroken, en herstel vraagt tijd.”

Het herstel van bossen en boomgaarden zou een belangrijke plaats moeten krijgen in de wederopbouw van het verscheurde land, vindt ook Sheikho. “Ik ben ervan overtuigd dat de toestand van de natuurlijke omgeving een afspiegeling is van die van de bevolking. Vandaag is ons land ziek, gekwetst door oorlog en roofbouw. Het vraagt om genezing, net als onze samenleving zelf.”

Sheikho staat niet alleen. Ook elders in Syrië ontstonden er kleinschalige herbebossingsinitiatieven. In Sad Al Roum in het zuiden bijvoorbeeld, waar de organisatie Green Bridges enkele duizenden bomen plantte. Ook de Witte Helmen, de hulporganisatie van de Syrische oppositie, werkte een eigen herbebossingscampagne uit in het noorden van Aleppo. Een hoopvol teken, want het vraagt vertrouwen in de toekomst om bomen te planten die er een generatie over doen om tot volle groei te komen, en dat in een situatie waar de dag van morgen onzeker is. “Elke zaailing die de grond in gaat is een investering in de toekomst”, zegt Sheikho. “Ecologie is geen luxe, maar een kwestie van leven of dood.”

Een langere versie van dit artikel verscheen in maart in OneWorld Magazine.