Zangeres Joya Mooi: ‘Activist zijn? Dat zou ik mezelf niet aandoen’

Het voelde alsof we rondjes draaiden, zegt zangeres Joya Mooi. Het was 2021, de Black Lives Matter-beweging had het gesprek over racisme in Nederland aangezwengeld, en Mooi zag vooral herhaling: altijd maar dezelfde beelden van geweld, dezelfde discussies over ‘polarisering’, altijd racisme proberen uit te leggen en je onbegrepen voelen. “Het voelde alsof we niet leren van het verleden aangezien we op dezelfde partijen blijven stemmen. Het stoorde me mateloos.” Ze besloot haar frustratie om te zetten in een nieuw album. Door te schrijven, zocht ze een antwoord op de vraag: hoe doorbreken we die oude patronen? Of ze dat antwoord heeft gevonden? “Nee, totaal niet”, lacht ze. “Ik zou willen dat het zo makkelijk was.”

Maar op haar jongste album What’s Around The Corner – “sommige nummers zijn R&B/pop, andere zijn indie hiphop” – doet ze wel een poging. Ze snijdt thema’s aan als rouw, trauma, erfgoed, rituelen, kolonialisme en de gevolgen van activisme; haar Zuid-Afrikaanse vader en Nederlandse moeder streden beiden tegen de apartheid. “Ik probeer de grote vragen wat persoonlijker maken, want de geschiedenis bestaat uiteindelijk uit heel veel kleine verhalen. Als we die niet delen, wordt er veel vergeten.”

Mooi is minstens zo bekend in Zuid-Afrika als in Nederland. Vorig jaar tourde ze, voor de tweede keer, door het land waar haar vader geboren en getogen is. Ze stond op een festival en in concertzalen in Kaapstad, Johannesburg en Pretoria, waar onder meer haar eigen familie haar toejuichte.

Het viel haar op dat de Zuid-Afrikaanse fans haar muziek beter lijken te begrijpen dan de Nederlandse – of ze laten het in elk geval beter merken. “In Nederland hebben we de neiging om ‘normaal’ te doen, om niet té enthousiast of expressief te zijn. Zuid-Afrikanen zijn over het algemeen wat minder gereserveerd; mensen springen op als ze een nummer tof vinden, fans spreken me na de show aan, interviewers zijn open over welke nummers ze hard vinden. Maar ook de inhoud slaat meer aan. Ik heb soms het idee dat Nederlanders denken dat ik over vrolijke dingen zing, omdat het vrolijk klinkt.”

Haar muziek heeft inderdaad een luchtige, dromerige, rustgevende toon. “Maar dat mijn teksten verpakt zitten in een soort zachtheid betekent niet dat ik over koetjes en kalfjes zing.” Zo gaat Roselle, een nummer dat erg goed werd ontvangen in Zuid-Afrika, over de gelijknamige hibiscusplant die door de trans-Atlantische slavernij vanuit Azië en Afrika over de wereld is verspreid. In Zuid-Afrika wordt er thee van gemaakt, in Jamaica voedsel mee gekleurd; Roselle gaat over de manier waarop de Afrikaanse diaspora weliswaar veel verschillen kent, maar altijd verbonden blijft. “Daarom resoneert het denk ik in Zuid-Afrika: het gaat over mij, maar ook over ons.”

All the recipes alike

Tires, moving grinding

Yeah they all tried, tried, tried

Passing on the lighters

– uit: Roselle

In Nederland daarentegen vullen mensen vaak vooraf in wat voor artiest ze is. “Ik schrijf over universele onderwerpen, maar omdat ik een zwarte vrouw ben wordt het in een bepaald licht gezien. Ik schrijf soms over politiek, maar ik ben geen politieke zangeres. Ik ben zwart, maar ik schrijf heus niet alleen over racisme. Ik heb een afro, maar ik ben absoluut geen soulzangeres. Het blijft een struggle om gezien te worden als de persoon die ik ben.”

Verzetshelden

Mooi groeide op in Deventer, in een overwegend witte omgeving, als jongste van een gezin met twee broers en een zus. Haar ouders ontmoetten elkaar in Angola in de jaren 80; haar vader moest onderduiken vanwege zijn lidmaatschap van het Afrikaans Nationaal Congres (ANC), de vrijheidsbeweging die uiteindelijk post-apartheid als politieke partij Zuid-Afrika bestuurde onder leiding van Nelson Mandela. Haar moeder werkte als tropenarts en was betrokken bij de Angolese vrijheidsstrijd tegen de Portugese overheersing.

Een liefdesverhaal tussen twee verzetshelden klinkt romantisch, maar Mooi zag ook de andere kant van dat bestaan. Thuis werd weinig over de trauma’s gepraat, maar voelbaar waren ze wel. “Ik weet hoeveel concessies mijn ouders hebben gedaan. Het ANC was destijds verboden door het apartheidsregime, mijn vader moest een nieuwe naam aannemen, dertien jaar lang onderduiken en mocht al die tijd zijn ouders niet spreken. Er waren aanslagen, veel partijgenoten raakten ‘vermist’ en werden nooit gevonden. Dat geweld doet iets met je mentale gesteldheid. Het heeft lang geduurd voor mijn vader zich ergens veilig voelde.”

Dat Mooi zich uitspreekt via muziek, en niet door de barricades op te gaan, is dan ook een bewuste keuze: ze wil niet in de voetsporen van haar ouders treden. “Door hen weet ik wat de prijs is van activisme. En als ik zie dat ook in Nederland activisten in de gaten worden gehouden door de overheid, en het politiegeweld waar ze mee moeten dealen… Nee, dat leven is niet voor mij. Dat wil ik mezelf niet aandoen.”

Over de gevolgen van activisme schreef ze het nummer Most Frail, met haar vader in het achterhoofd. “Het gaat over de vele vormen van verzet. Het ANC bestond uit duizenden mensen zoals mijn vader, mensen die niet in de schijnwerpers stonden maar wel bijdroegen aan de strijd.”

A shielded past those aches to stay

No kinship, they wanted rain.

Bright green shirts in collective states

It poured and they aid

– uit: Most Frail

Stokstaartje

Verder treedt ze liever niet te veel in detail over de trauma’s van haar ouders – dat is hun verhaal, ze vertelt liever haar eigen verhaal. Zoals hoe ze van jongs af aan werd gedwongen om na te denken over haar plek in de wereld. “Als je eruitziet als ‘de ander’, dan moet je daar iets mee: hoe wil ik daarmee omgaan? Me aanpassen, of juist niet? Ik werd onderdeel van het meubilair: ik keek de kat uit de boom en wilde niet te veel ruimte innemen.” Mooi merkte van jongs af aan dat muziek een uitkomst is voor wie zich in het dagelijks leven maar moeizaam kan uiten. Thuis zong ze woord voor woord mee met Janet Jackson, ze schreef teksten, luisterde jazz en leerde saxofoon spelen – een instrument waarmee ze vooral achteraan op het podium stond. “Ik was ontzettend verlegen, koos voor de saxofoon zodat ik me kon verschuilen achter andere mensen. Rond mijn vijftiende zong ik voor het eerst voor publiek, maar zelfs mijn familie moest lachen; ik stond erbij als een soort stokstaartje.”

Op de vooropleiding Jazz aan het ArtEZ Conservatorium leerde ze andere stijlen – hiphop, R&B – met jazz te mengen en haar zelfvertrouwen groeide. “Via muziek vond ik mijn stem. Door muziek te maken leer je heel goed luisteren naar wat je voelt, en je daaraan over te geven. Het heeft iets magisch.”

Het is bovendien een manier om moeilijke dingen te verwerken, vertelt ze. Toen ze zes jaar geleden haar broer verloor aan de gevolgen van een hersenafwijking, wijdde ze een volledige EP aan zijn dood (The Waiting Room). Ook op What’s Around The Corner herdenkt ze haar broer. “Sunwaves is een nummer voor hem, voor ons. Ik wilde schrijven over hoe rouw voelt na langere tijd, na jaren – hoe dat bij je blijft. Dat soort ingewikkelde gevoelens zijn bijna niet te verwoorden, behalve via muziek.”

Utmost dreams there’s nothing like it

Everything straight until it hit

Nowadays numb, remain heartless

I was fine but scars heal thin

– uit: Sunwaves

Voor Mooi is het verband tussen intieme nummers en de grotere politieke vragen heel logisch. “Het is al moeilijk genoeg om onverwerkte pijn in ons familieverleden op te lossen, laat staan dat we dat als samenleving kunnen. Dat vraagt echt om veel zelfkritiek; wat is je eigen rol geweest?”

En dat mist ze nog. “We hebben het wel steeds vaker over het koloniale verleden, maar niet écht. Het gaat over excuses, over een slavernijmuseum, maar dat trekt het allemaal naar het verleden. We moeten het over het hier en nu hebben.” Wanneer ze bijvoorbeeld door Zuid-Afrika reist, is de connectie met Nederland overal voelbaar: in het straatbeeld, de taal, de namen. “Dan kom ik aan in Nederland, en is diezelfde connectie opeens nergens te bekennen. Hier moet je van de daken schreeuwen wat de Nederlandse regering heeft gedaan in voormalige koloniën, en dan nog lijkt bijna niemand je te horen. Dat stoort me.”

Ondertussen zijn ook de gevolgen van 42 jaar apartheid bij lange na niet verdwenen uit Zuid-Afrika; de economische ongelijkheid is enorm, nog altijd is verreweg de meeste landbouwgrond in bezit van witte boeren, evenals de meeste bedrijven. Zwarte mensen mochten geen eigen bedrijf hebben onder de apartheid. “En Nederland heeft zichzelf aangepraat dat we de anti-apartheidsstrijd altijd hebben gesteund, maar dat heeft héél lang geduurd.”

Small whispers filled with worry

Mindful of sins I’d bring

Would speak if the room

Would match my thoughtfulness

– uit: Little Lies

Zo kwam het pas in de jaren 80 – na ruim dertig jaar apartheid – tot een boycot van benzine van Shell, omdat het bedrijf in Zuid-Afrika bleef. Er waren anti-apartheidsbewegingen actief in Nederland, maar de Nederlandse staat was terughoudender in de steun daaraan dan veel andere landen. KLM bleef gewoon vliegen naar Zuid-Afrika en tot een nationale kolen- of olieboycot is het niet gekomen. “Het is makkelijker voor een land – en een mens – om jezelf achteraf aan de goede kant te scharen, dan om kritisch naar jezelf te kijken.”

Privilege

Overigens heeft Mooi zelf ook een privilege dat veel Zuid-Afrikaanse makers niet hebben: ze kan dit soort thema’s aankaarten en daarvan rondkomen. “Voor veel Zuid-Afrikaanse artiesten is de druk groter om commerciële muziek te maken, omdat ze het anders financieel niet redden.” Ze probeert zoveel mogelijk het podium met hen samen te werken en het podium te delen als ze het gedeelde verleden bezingt.

Of ze dan nooit de behoefte heeft om een simpel liefdesliedje te schrijven? “Daar moet ik echt moeite voor doen”, lacht Mooi. “De urgentie om onrecht aan te kaarten is voor mij veel groter. Als iets me dwars zit, wil ik het daarover hebben.”

In die zin doorbreekt ze in elk geval de patronen die haar familie – en veel migrantenfamilies – zichzelf hebben aangeleerd: je stilhouden, aanpassen en niet te veel praten over het verleden. “Hoe meer persoonlijke verhalen we delen, hoe beter we de geschiedenis met zijn allen kunnen dragen.”

Een langere versie van dit interview verscheen in juni 2023 in OneWorld Magazine.