Schrijver Anaïs Van Ertvelde: ‘Gehandi­capte lijven hebben een revolu­tio­naire kracht’

Toen de Belgische schrijfster Anaïs Van Ertvelde (1988) drie jaar geleden een partner vond die een rolstoel gebruikt, werd ze geconfronteerd met haar vooroordelen over erotiek. De maatschappij ziet gehandicapte lijven als zielig of medisch, nooit als aantrekkelijk. Zelf heeft ze een korte bovenarm en merkte dat ze al haar hele leven tijdens intieme momenten deed alsof haar handicap er niet was. Waar komt die drang om een handicap weg te denken vandaan?

In haar nieuwe boek Handicap: Een bevrijding, dat deze week verschijnt, neemt Van Ertvelde het gehandicapte lijf onder de loep. In een persoonlijke zoektocht probeert ze haar eigen erotische gevoelens te rijmen met een samenleving die handicap als Pornhub-categorie presenteert of de seksualiteit van gehandicapten juist helemaal wegdenkt. Ze laat zien wat het betekent om je ‘gehandicapt te gedragen’ en snijdt ondertussen hardnekkige maatschappelijke vooroordelen aan. Handicap: Een bevrijding leest als een pleidooi om een handicap niet te zien als uitzondering op het leven, maar als een onderdeel ervan.

Je gebruikt in de titel bewust ‘gehandicapt’ in plaats van ‘mensen met een beperking’. Waarom is dat?

“Het is een tikje provocerend, dat weet ik. ‘Mensen met een beperking’ is tegenwoordig het meest gangbaar. Maar die term benadrukt het individuele en medische aspect. Veel socialer is het begrip handicap, want dat legt de focus op hoe de samenleving gehandicapte mensen beperkt. De maatschappij wordt kritisch bekeken. Stel je voor: iemand in een rolstoel staat voor een trap en kan niet naar boven. Vanuit een medische blik moet er iets aan de benen gebeuren, maar je kunt ook naar de trap kijken. Als die wat wordt aangepast, kan de persoon weer meedoen. Waarom doen we alsof er maar één soort mens bestaat [die kan traplopen, red.] en richten we de samenleving daarnaar in? Een handicap is een politieke conditie.”

Kun je toelichten wat je daarmee bedoelt, ‘een politieke conditie’?

“Als we mensen met een handicap echt in de samenleving willen integreren, brengt dat een politieke vraag naar voren: in hoeverre zijn we bereid ons systeem aan te passen? Enerzijds gaat het over de stoelen, de trap of bijvoorbeeld een brandalarm voor dove mensen met licht in plaats van geluid. Anderzijds daagt handicap uit hoe we ons leven inrichten. Hoezo moeten we allemaal vijf dagen per week acht uur werken? En als je dat niet kan, doe je dan niet meer mee? Dat zijn confronterende vragen. Handicap biedt ruimte om radicaal anders over het systeem na te denken.”

Je schrijft in je boek dat je nooit had gedacht een gehandicapte partner te krijgen. Waar kwam dat idee vandaan?

“Als gehandicapte persoon word je van jongs af aan apart gezet. Je hebt een andere uitgang, een apart busje en speciaal onderwijs met bijzondere faciliteiten. Dat voelt al snel als ‘het zielige clubje dat uit de maatschappij wordt gehouden. Om je te ontplooien, moet je daarvan losbreken en terug de samenleving in gaan. Wie zijn daar? Mensen zónder handicap. Daarom heerst bij veel gehandicapte mensen het idee: emancipatie is doen alsof je handicap er niet is. Daar hoort ook een ‘normale’ relatie bij en niet te veel gezeur over die handicap. We doen alsof de weg naar de bevrijding is: integreren  in de samenleving, zoveel mogelijk op andere mensen lijken, zo min mogelijk bezig zijn met je handicap of andere gehandicapte mensen.”

Had dat effect op hoe je intiem was?

“Ja, tijdens erotische ontmoetingen met niet-gehandicapte partners is er een ongeschreven regel: mijn korte arm wordt niet gebruikt of aangeraakt. Ik noem dat het intimiteit ondanks de handicap-verhaal. Als persoon met een handicap wordt er namelijk van uitgegaan dat je geen seksualiteit hebt. Je wordt gezien als een kind of een medisch object, die hebben geen seks. Als je dan toch met iemand naar bed gaat, dan fantaseren je bedpartners de handicap weg.”

Waar komt die vandaan, die drang van het wegfantaseren?

“Het idee in de maatschappij heerst: we willen inclusief zijn maar niet inspelen op een ‘zieke seksualiteit’. Gehandicapte mensen mogen bestaan, maar niet op een seksuele wijze. Bijvoorbeeld, in 1987 stond de eerste vrouw met een handicap in de Playboy. Ze was gefotografeerd zonder rolstoel. Het tijdschrift legde zo voor wat een gezond soort seksualiteit is: met een focus op borsten en billen, en niet op de handicap. Iemand in een rolstoel is dus aantrekkelijk óndanks de handicap. Aangetrokken zijn tot een handicap wordt geassocieerd met een rare niche categorie op Pornhub. Dat zijn de verhalen over gehandicapte seksualiteit: het mag er niet zijn, je moet het wegfantaseren of fetisjeren. Het is moeilijk om daarbinnen je eigen erotiek te ontplooien.”

Wat veranderde er toen je een relatie kreeg met iemand met een handicap?

“Overal waar ik kwam – de universiteit, de uitgeverij, in het theater –, was ik de enige met een handicap. Ik herinner me het moment waarop iemand tegen me zei: jij hebt eigenlijk geen peers, je bent de eenzame uitzondering. Ik dacht: verdomme, hij heeft gelijk. Dit was voordat ik mijn huidige partner tegenkwam. In het boek beschrijf ik dat het liefhebben van iemand met een handicap, mij ook mezelf veel meer deed accepteren. Ik leerde dat ik allemaal andere lichamen dan het ideaalbeeld ook aantrekkelijk vinden. Misschien zelfs aantrekkelijker. Daarmee breek je los van het idee dat je partner je een bepaalde status moet geven, dat roept reacties op. Wij voelden ons twee rebellen, een Bonnie en Clyde, als we over straat liepen. Als ik zoende met hem op schoot, of in de trein, dan voelde je dat mensen dat ingewikkeld vonden. We trokken enorm veel blikken. Dat versterkte onze liefde juist.”

Waaraan merkte je dat je zelfliefde was gegroeid?

“Bij hem kreeg ik de ruimte om me ‘gehandicapt te gedragen’. Als gehandicapt persoon ben je onbewust bezig bewegingen normaler of ‘menselijker’ te doen lijken. Ik heb ooit een tennisarm gekregen, dat dwong me mijn korte arm meer te gebruiken. Toen merkte ik pas dat ik die onbewust minder inzet. Als ik dat wel doe, verandert mijn bewegingspatroon, en daar worden anderen ongemakkelijk van. Dat kan al zoiets klein zijn als de deur opendoen. Mijn partner voelde die bevrijding ook. Hij dacht: waarom zit ik altijd in die rolstoel? Waarom kruip ik niet gewoon? Hij doet dat niet omdat andere mensen kruipen eng vinden, een manier van voortbewegen die niet mag.”

Hoe verschilt je seksuele contact met je huidige partner met eerderen?

“Eindelijk kon ik losbreken van sociale scripts. Van de maatschappij krijgen we aangeleerd hoe het lichaam hoort te werken en wat het lekker hoort te vinden. Vaak volgens de heteroformule: voorspel, penetratie, orgasme. Dat is strikt op de genitaliën gefocust, terwijl seks over plezier gaat door je hele lichaam. Het gaat veel verder dan alleen je erogene zones.”

Zou je, na het schrijven van dit boek en het afleggen van die persoonlijke reis, zeggen dat de bevrijding in afzonderen ligt?

“Afzonderen of meedoen in de maatschappij, dat blijft een spanningsveld dat ik niet kan opheffen. Als gehandicapte persoon heb je een bijzonder lijf, daar zit een revolutionaire kracht in. Daarmee kun je de maatschappelijke norm mede bepalen. Aan de andere kant kan ik heel goed begrijpen dat je gewoon naar de supermarkt wilt, zonder dat mensen je aanstaren. Ik vind schoonheid en kracht in het samenzijn met andere mensen met een beperking. Op die plekken hoef ik me niet bezig te houden met of ik aan de maatschappelijke normen voldoe; daar bepalen wij de norm. Wat ik met mijn boek heb geprobeerd te doen is die twijfel bloot te leggen. Bevrijding is loskomen van wat ik dacht dat een persoon met een handicap moet doen of zijn om een plek in de wereld toebedeeld te krijgen. Dat is een proces zonder einde, waarin steeds weer nieuwe dingen gezegd of ontdekt mogen worden over het gehandicapte lijf.”

Wat wil je mensen zonder handicap meegeven?

“Beschouw iedereen als een individu met eigen behoeftes. Dat doe je door het gesprek aan te gaan. Ik weet bijvoorbeeld dat de ene persoon in een rolstoel het niet prettig vindt als iemand boven ze hangt, terwijl anderen juist liever niet hebben dat je voor ze hurkt. En vraag jezelf af: voer je het gesprek voor jezelf of voor die ander? Ik vergelijk ‘hulp’ die niet-gehandicapte mensen aanbieden wel eens met een ongewenste flirtpoging. Je krijgt iets waar je niet om hebt gevraagd. Een vraag die vaak wordt gesteld is: wat heb jij? Dan maak je het mijn taak om jou te faciliteren. Een betere vraag is: kan ik je ergens mee helpen? Of: met welke termen moet ik je handicap benoemen? Dan creëer je spreekruimte. Aanvaard ook een nee als iemand geen hulp nodig heeft of wil.”