Die vrees komt niet uit de lucht vallen. Elke dag worden volgens de Verenigde Naties (VN) wereldwijd gemiddeld 137 vrouwen omgebracht door een familielid, partner of ex-partner. Het is een conservatieve schatting, omdat lang niet alle moorden worden geteld. Bovendien houden veel landen überhaupt niet bij wat de relatie is tussen het slachtoffer en de moordenaar. De VN spreekt dan ook van ‘het topje van de ijsberg’.
“Nederland kent per hoofd van de bevolking meer femicidegevallen dan Spanje of Italië
“Het gaat niet per se over die machocultuur”, legt Renée Römkens uit. Zij is bijzonder hoogleraar Gender Based Violence aan de Universiteit van Amsterdam. “De term femicide is overgewaaid vanuit de VS en Mexico, waar moord op vrouwen wordt ingezet als geweldsmiddel in drugsoorlogen en mensenhandel. Maar hier in Nederland gaat het vooral over de problematiek van een man die, op het moment dat een vrouw de relatie beëindigt of haar grenzen aangeeft, dat niet kan accepteren. Het principe dat een man het niet kan verdragen geen controle te hebben over ‘zijn’ vrouw. Er is een verwachtingspatroon van dominantie binnen de patriarchale samenleving en dat is hier nog steeds een probleem.”
“Men denkt al snel aan bepaalde culturen of klassen, maar femicide gebeurt overal
Verbroken relatie
“De periode rond een scheiding is de gevaarlijkste fase in het leven van een vrouw
“We weten uit onderzoek al zeker 25 à 30 jaar dat de periode rond een scheiding de gevaarlijkste fase in het leven van een vrouw is”, vertelt Römkens. “Zeker wanneer er al eerder geweld heeft plaatsgevonden. Doodsbedreiging door partners of exen wordt door de politie nog steeds gezien als een ‘relationeel conflict’. Technisch gezien klopt die term misschien, maar tegelijkertijd is er sprake van een ernstige dreiging met dodelijk geweld.”
28 keer belden de zestienjarige Hümeyra en haar zussen de politie in die laatste zeven maanden. Op de decemberdag in 2018 dat Bekir E. haar achtervolgde en doodschoot in het fietsenhok van haar middelbare school, was ze van plan geweest om nog eens aangifte te doen. De moord op de Rotterdamse door haar ex-vriend, met wie zij het na een korte relatie had uitgemaakt, is een van de bekendste Nederlandse voorbeelden van femicide. E. wilde van geen stoppen weten, en stalkte en bedreigde de scholiere ruim vijftien maanden. Maanden waarin zij en haar familie tientallen keren aan de bel trokken bij politie en justitie.
Uit onderzoek van de Inspectie Justitie en Veiligheid blijkt dat het gevaar dat Hümeyra liep, niet werd onderkend en niet juist werd ingeschat. De politie, het Openbaar Ministerie, de reclassering en het meldpunt huiselijk geweld werkten niet samen. Niemand had de regie, waardoor Bekir E. Hümeyra kon blijven terroriseren. Uit het Inspectie-onderzoek blijkt dat de politie de situatie als mogelijke stalkingszaak bij Veilig Thuis had aangemeld, maar dat de organisatie daar niet aan wilde en inzette op de aanpak van ‘eergerelateerd geweld’. Terwijl het bij eergerelateerd geweld vaak gaat om dreiging vanuit de familie. Waarom Veilig Thuis die keuze maakte, blijkt niet uit het rapport, maar het ligt voor de hand dat etnisch profileren hierbij een rol speelde.
‘Hierdoor krijgt de zaak vanaf het eerste moment niet de juiste aandacht en richt Veilig Thuis zich onvoldoende op de bescherming van Hümeyra’, aldus het onderzoek. De conclusie van het rapport van de Inspectie Justitie en Veiligheid is schokkend, zo erkende ook minister Grapperhaus eind 2019 in een reactie tegen de NOS: ‘De overheid is hier vrijwel op alle fronten ernstig tekort geschoten’.
Gebrekkige cijfers
“76 procent van de vermoorde vrouwen in 2018 werden gedood door een (ex)partner
Ook de 45-jarige Deborah uit Mijdrecht, juridisch medewerker bij de Amsterdamse rechtbank, deed meermaals melding en aangifte van stalking en bedreiging door haar ex. In de aanloop naar de rechtszaak kreeg hij zelfs een contact- en locatieverbod (een verbod om op een specifieke plek te komen waar Deborah zelf vaak kwam). In februari2019 werd hij wegens gebrek aan bewijs vrijgesproken, waarmee het verbod werd opgeheven.
Een aantal weken later, op 2 april 2019, schoot hij Deborah dood in haar eigen huis. Uit politieonderzoek naar de moord bleek dat hij haar continu lastigviel met sms’jes, appjes en e-mails, haar vuilnis doorzocht en rond haar huis hing. Gemeente De Ronde Venen concludeerde later dat de instanties ‘onvoldoende samenwerkten’ maar desalniettemin ‘naar eer en geweten handelden’.
“Mensen die nooit getrouwd zijn geweest of een geregistreerd partnerschap hebben gehad, tellen juridisch niet als partner. Die juridische verhouding van dader-slachtoffer staat zo centraal binnen de rechtspraak dat er ook gevallen buiten de boot vallen. Als een misdrijf niet juridisch te categoriseren valt, zoals bij onopgeloste zaken of verdwijningen, kan het voorkomen dat de moord op een vrouw die onder de definitie van femicide valt, niet wordt meegeteld.”
Met uitzondering van 2018 komt Nederland meestal niet boven Frankrijk – waar elke drie dagen een vrouw wordt vermoord en femicide als nationale crisis wordt gezien – uit, maar wel ruim boven Spanje en Italië. De Franse regering presenteerde eind vorig jaar een pakket aan maatregelen om femicide terug te dringen, waaronder meer plekken in blijf-van-mijn-lijfhuizen en elektronische armbanden voor daders van huiselijk geweld, zo meldt tv-zender France24.
Overigens telt Eurostat 28 Nederlandse vrouwen die in 2018 door hun (intieme) partner om het leven werden gebracht, terwijl het CBS voor dat jaar 32 vrouwen telt. De discrepantie tussen die cijfers onderstreept hoe gebrekkig de registratie van femicide is.
'Hij wilde bewijzen dat hij de baas was'
“Hij trok me van de bank en zei dingen als ‘jouw plek is naast mij in bed’
“Vanaf dat moment ging het van kwaad tot erger”, vertelt ze. In de maanden die volgden lag hij vaak bewusteloos op de bank. Op de momenten dat hij wakker was, was hij agressief. Lina haalt haar man uiteindelijk over om naar de huisarts te gaan en op te biechten dat hij verslaafd is. De huisarts verwijst hem door naar een verslavingszorginstantie, waar hij zegt dat hij is afgekickt en geen hulp meer nodig heeft.
Wanneer hij in 2019 drie morfinestrips steelt van Lina, belt ze de politie. “Met de directe aanleiding voor mijn telefoontje kon de politie niets. Maar later belden ze me terug om te vragen wat er aan de hand was. Toen heb ik alles verteld, over de verkrachtingen en over de fysieke mishandelingen, over hoe hij mijn keel dichtknijpt. De politie vroeg of ze Veilig Thuis, het advies- en meldpunt voor huiselijk geweld en kindermishandeling, mochten inschakelen. Daar heb ik mee ingestemd.”
“Ik dacht: ik ben bij Veilig Thuis, nu ga ik hulp krijgen. Maar dat was dus niet waar
“Mijn beeld van Veilig Thuis was eigenlijk heel mooi. Ik dacht: ik ga nu hulp krijgen. Zij zullen mij en ons kind, dat toen nog een peuter was, een veilige plek bieden omdat we zo onveilig waren. Hij had mij al zoveel pijn gedaan. Maar dat was dus niet waar.”
Veilig Thuis IJsselland laat weten geen uitspraken te mogen doen over individuele gevallen. In een reactie schrijft Veilig Thuis: “Veilig Thuis is er voor alle vormen van huiselijk geweld tegen volwassenen en kinderen. Wij maken hierbij geen onderscheid naar gender.”
Oog voor genderongelijkheid
Tessel ten Zweege noemt partnergeweld een ‘direct product van een seksistische maatschappij’. “Mijn ex was een volwassen man die naar Amsterdam verhuisde voor een meisje van 19. Hij zei dat hij een baan had, maar zat de hele dag thuis. In mijn appartement. Ik denk dat hij zich ontmand voelde, omdat hij van mijn geld leefde. Als ik vroeg naar zijn werk of wanneer hij een eigen huis zou gaan zoeken, werd hij gewelddadig. Veel partnergeweld is terug te leiden naar rare ideeën over mannelijkheid en seksistische ideeën over vrouwen.”
“Vrouwen worden vermoord omdat ze vrouw zijn”, valt Tweede Kamerlid Van den Hul haar bij. “De machtsongelijkheid die daaraan ten grondslag ligt, wordt niet gezien of de moeite waard geacht om te vermelden.” Ze stelt dat de gendercomponent onbesproken blijft, omdat men in Nederland het idee heeft dat gelijkheid tussen de seksen inmiddels wel gerealiseerd is. “Dat maakt het lastig om problemen te bespreken die er wel degelijk zijn. Relatief veel vrouwen zijn hier economisch afhankelijk van hun partner, dat is een factor want daardoor kunnen slachtoffers moeilijker weg. Gender based violence, toxic masculinity en machtsongelijkheid bestaan niet in een vacuüm. Het is een veelkoppig monster dat we als zodanig moeten benoemen en in beleid verankeren.
“De Nederlandse aanpak is genderneutraal. We hebben beleid nodig dat oog heeft voor genderongelijkheid
Dat machtsongelijkheid niet leidend is in de hulpverlening, merkt ook Lina in haar contacten met Veilig Thuis. Naast het feit dat ze zonder overleg haar partner inlichten over de melding, wordt ze beticht van ‘emotionele chantage’, omdat ze in de omgangsregeling voor hun kind een derde partij aanwezig wil hebben om de veiligheid van het kind te kunnen waarborgen.
Kennisgebrek bij politie
Dat neemt echter niet weg dat het bij huiselijk geweld en femicide gaat om een ernstige vorm van geweld en ingrijpende schending van rechten. “Ik zeg niet dat de politie het maar moet (of kan) oplossen, maar zonder ingrijpen blijven er doden vallen. Preventie is mogelijk.” Bij politie en justitie is te weinig kennis over huiselijk geweld, waarschuwt Römkens. “Dat voedt onbedoeld een neiging om het te onderschatten.”
“Door de term 'gezinsdrama' maak je onzichtbaar dat vrouwen het slachtoffer zijn van mannen
Dat het probleem in Nederland niet altijd als zodanig wordt herkend en erkend, is terug te zien in de terminologie, legt Römkens uit: “Spreken van een ‘gezinsdrama’ als het gaat om moord op een vrouw en haar kinderen. Hoe nietszeggend kun je zijn? De term suggereert een uit de hand gelopen emotie, een drama, maar dat is niet adequaat. Bovendien maak je daarmee onzichtbaar dat vrouwen het slachtoffer zijn van mannen.”
Van den Hul is het ermee eens. “Femicide is een groter probleem”, waarschuwt ze. “In Nederland wordt er al snel een eufemisme gebruikt. Men noemt het een ‘familiedrama’, spreekt van ‘geweld in de relationele sfeer’ of een ‘verkrachtingszaak met dodelijke afloop’. Het taalgebruik doet afbreuk aan de ernst van de zaak.”
Coronamaatregelen
“Om de tien dagen verliest een vrouw hier het leven als gevolg van huiselijk geweld
Om nog maar eens aan te geven hoe groot het probleem van femicide in Nederland is, trekt Römkens de vergelijking met verkeersveiligheid: “Om de tien dagen verliest een vrouw hier het leven als gevolg van huiselijk geweld. Als er ergens in Nederland een kruispunt zou zijn waar jaarlijks veertig dodelijke ongelukken plaatsvinden, hoe lang zou dat kruispunt nog bestaan?”
*De naam Lina is voor haar veiligheid gefingeerd. Haar echte naam is bij de redactie bekend.
Dit artikel verscheen eerder in het OneWorld magazine en op OneWorld.nl in oktober 2020.
