‘Witte mensen hebben hun huis­werk gedaan, maar falen voor praktijk­examen’

Hij was een van de organisatoren van het bekende Black Lives Matter-protest op de Dam in Amsterdam op 1 juni 2020, dat het startschot gaf voor een zomer vol hoopvolle demonstraties tegen institutioneel racisme en politiegeweld. Hoe kijkt antropoloog en medeoprichter van The Black Archives Mitchell Esajas (36) terug op de afgelopen vijf jaar antiracistisch verzet, en hoe staan we er nu voor?

Op 1 juni, precies vijf jaar na het ‘Damprotest’, maken Omroep ZWART en BNNVARA de balans op met de documentaire 5 jaar na Black Lives Matter: Echo’s van De Dam. Op diezelfde dag gaat de documentaire in ‘voorpremière’ op het tweede OneWorld Festival in OSCAM (zie kader). In aanloop naar het festival interviewt OneWorld betrokkenen over hun strijd tegen racisme. Mitchell Esajas was dankbaar voor de onverwacht hoge opkomst bij de protesten die hij organiseerde, maar toont zich ook kritisch: hoeveel veranderde er die zomer écht?

Jij was een van de organisatoren van het eerste Black Lives Matter-protest op de Dam en speechte die zomer bij meerdere demonstraties. In één speech zei je: ‘We zijn deze dagen geschiedenis aan het schrijven.’ Denk je er nog steeds zo over?

“Ja. Op 1 juni 2020 begon een bijzondere, historische periode. Bij alle demonstraties waar ik die zomer was, hing een hoopvolle sfeer: we gaan dingen veranderen! Ik had nog nooit zoveel mensen de straat op zien gaan om te protesteren tegen institutioneel antizwart racisme. Jonge mensen, oudere mensen, zwart, wit, mensen van kleur. Dat was heel bijzonder.”

“Tegelijkertijd moet ik eerlijk zijn: het was ook een beetje wrang. Met Kick Out Zwarte Piet (KOZP) organiseerden we al jaren demonstraties tegen zwarte piet en racisme in het algemeen, en daar waren op het hoogtepunt misschien achthonderd, negenhonderd mensen bij. Hoe mooi het ook was om die zomer opeens zoveel mensen te zien, het was ook wrang. Zo van: oké, waar waren jullie al die jaren?”

Was dat ook het gevoel waarmee je op 1 juni 2020 op de Dam stond?

“Niet meteen, dat kwam later pas. Tijdens dat eerste protest voelde ik vooral dankbaarheid en was ik in het moment. Maar in de dagen daarna sprak ik al met andere activisten en zeiden we tegen elkaar: waar waren deze mensen al die tijd? Maar de dankbaarheid bleef, hoor.”

Jullie verwachtten bij het eerste protest 1500 deelnemers, het werden er bijna 20.000. Tien dagen later sprak je in Amsterdam-Zuidoost opnieuw zeker 10.000 mensen toe. Hoe verklaar je die enorme opkomsten?

“Dat had met meerdere factoren te maken. Het was natuurlijk coronatijd. Er waren geen festivals, er was geen Champions League of Eredivisie. Mensen hadden geen afleiding. Dus toen de beelden van de dood van George Floyd viraal gingen, werden mensen bijna gedwongen om iets te voelen en iets met die gevoelens te doen. En die maand werden toevallig ook een aantal coronamaatregelen opgeheven.”

“Ik denk ook dat gevoelens van veiligheid meespeelden. Met KOZP merkten we dat veel mensen bang waren dat als ze met ons tegen racisme zouden demonstreren, ze politiegeweld of extreemrechts geweld konden verwachten. Dat was ook zo: in 2018 blokkeerden de ‘blokkeerfriezen’ de snelweg naar Dokkum, in 2019 bestormden mensen een bijeenkomst van KOZP. Daar werd ook mijn auto kapotgeslagen. Zulke beelden komen op tv. Mensen die dat hadden gezien, zeiden tegen me: ik wil wel mee, man, maar ik durf gewoon niet. Op 1 juni 2020 was die dreiging er niet: het was strijdbaar en toch vreedzaam, en het voelde veilig omdat er veel mensen waren.”

Hebben de Black Lives Matter-demonstraties de strijd tegen racisme veranderd?

“Ja en nee. Een heleboel burgemeesters en politici wilden opeens met de organisatoren van de demonstraties om tafel, zelfs Rutte, al was dat natuurlijk ook gewoon een fotomoment voor hem. Samen met zwarte gemeenschappen schreven we Zwart Manifest, met doelen die we collectief willen bereiken, zoals gelijkheid op de arbeidsmarkt en meer aandacht voor het bestrijden van racisme. Dat manifest heeft de afgelopen jaren op de achtergrond veel impact gehad. Bij verschillende ministeries wordt nieuw beleid bijvoorbeeld langs dat manifest gelegd.”

“De excuses voor het slavernijverleden waren tien, vijftien jaar geleden ondenkbaar, maar de harde realiteit is dat we nog steeds leven in een systeem van witte suprematie en westers imperialisme. Het voelt een beetje alsof we twee stappen vooruit hebben gezet, maar ook één achteruit. Extreemrechts leeft weer op en voor de demonstranten van Kick Out Zwarte Piet veranderde er weinig: in 2020 was het alweer een relatief klein groepje dat meeging naar die demonstraties. Zij bleven ook het ergste geweld incasseren. In Volendam, in Staphorst, in De Lier…”

Had het verschil gemaakt als meer mensen zich die zomer bij KOZP hadden aangesloten?

“Als 10 procent van de mensen die die eerste dag op de Dam stonden zich bij KOZP hadden aangesloten – laten we zeggen: 1500 mensen – dan waren de KOZP-demo’s voor iedereen veiliger geweest. Maar in een groepje van veertig mensen loopt iedereen meer gevaar. Dat is denk ik een kritische noot die je kunt zetten bij de BLM-demonstraties: ze waren veilig. Het was goed, het was inspirerend, het was mooi. Maar in hoeverre kunnen we grote veranderingen teweegbrengen als we niks op het spel zetten, als we geen risico nemen?”

Mensen kennen jou vooral als medeoprichter van The Black Archives, een historisch archief van zwarte emancipatie. Wat hebben de Black Lives Matter-protesten betekend voor The Black Archives?

“Het heeft ons vooral meer waardering en zichtbaarheid gegeven. Veel meer mensen leerden ons kennen en we krijgen nog steeds meer bezoekers, ook dit jaar nog. Maar het heeft ook de dreiging vergroot. In december 2020 werd het pand van Vereniging Ons Suriname, waar The Black Archives toen in zat, beklad. Dat is natuurlijk schandalig. Maar het is niet vergelijkbaar met het geweld naar Kick Out Zwarte Piet.”

In 2023 kreeg je een koninklijke onderscheiding voor je werk ‘op het terrein van diversiteit en inclusie en de bestrijding van discriminatie en racisme’, niet alleen met Kick Out Zwarte Piet en The Black Archives, maar ook met je maatschappelijke organisatie New Urban Collective. Hoe onvermoeibaar is Mitchell Esajas?

“Het eerlijke antwoord: niet. Ik ben het de laatste jaren zelfs wat rustiger aan gaan doen. Niet omdat ik moe was – wat ik wel was – maar vanwege de impact op mijn gezinsleven. Na die aanslag in 2019 belandde mijn vriendin in een burn-out met mentale en fysieke problemen. Daarom besloot ik na de Black Lives Matter-demonstraties een stapje terug te zetten. Ik organiseer nu minder actief mee aan demonstraties, maar op de achtergrond help ik wel nog steeds hier en daar. Maar nee, ik ben niet onvermoeibaar doorgegaan.”

Een van de oproepen die in de zomer van 2020 veel klonken, was: witte mensen, lees je in over racisme, doe je ‘witte huiswerk’. Hebben ze dat gedaan?

“Ze hebben misschien hun huiswerk gedaan, maar voor de praktijklessen zijn ze niet geslaagd. Racisme, alledaags racisme, is nog steeds aan de orde van de dag. De protesten hebben ruimte gecreëerd voor dialoog over racisme, maar het ergens over hebben is niet genoeg. Ik vind dat er nog steeds te weinig tegenbeweging is vanuit witte mensen, vanuit witte organisaties en politieke partijen.”

“Ik vraag me ook af of de mensen die in 2020 de straat op gingen tegen antizwart geweld, de parallellen met vandaag de dag zien. Van de afgelopen vijf jaar zijn we bijna twee jaar getuige geweest van een gelivestreamde genocide in Palestina en van mensenrechtenschendingen in Congo en Sudan. Zien mensen de parallellen tussen het geweld waar ze tijdens Black Lives Matter tegen demonstreerden en het geweld dat Palestijnen wordt aangedaan? We leven nog steeds in een systeem waarin de levens van sommigen er meer toe lijken te doen dan de levens van anderen. Ik denk dat daar nog flink wat wit huiswerk te doen is.”