Journalist Clarice Gargard: ‘Dat ik uitge­sproken ben, maakt me nog geen activist’

Schrijver, journalist en programma- en documentairemaker Clarice Gargard (37) was op 1 juni 2020 aanwezig bij het bekende Black Lives Matter-protest op de Dam in Amsterdam. Dat bleek het startschot voor een zomer vol hoopvolle demonstraties tegen institutioneel racisme en politiegeweld. Ze ging die zomer in ‘werkmodus’, filmde en nam in zich op wat ze zag: een wereldwijde golf van antiracistisch bewustzijn, die er overal net even anders uitzag.

Op 1 juni, precies vijf jaar na het ‘Damprotest’, maken Omroep ZWART en BNNVARA de balans op met de documentaire 5 jaar na Black Lives Matter: Echo’s van De Dam. Op diezelfde dag gaat de documentaire in ‘voorpremière’ op het tweede OneWorld Festival in OSCAM (zie kader), waar Clarice Gargard in gesprek gaat met antropoloog Mitchell Esajas en oud-politicus Sylvana Simons. In aanloop naar het festival interviewt OneWorld hen over hun strijd tegen racisme. Gargard, die in de jaren na ‘BLM’ een eigen documentaire over zwart verzet maakte en recent een nieuw boek over verzet publiceerde, ziet in de opkomst van radicaal-rechts het bewijs dat links activisme werkt.

Wat staat je bij van het protest op de Dam, op 1 juni 2020?

“De Black Lives Matter-beweging was overweldigend door de enorme opkomst en het feit dat men massaal in opstand kwam tegen politiegeweld en antizwart racisme. We waren niet meer een paar roependen in de woestijn. Het was voor het eerst dat ik zoiets op die manier, op wereldwijd niveau, heb mogen meemaken. Maar op dat moment in Amsterdam was ik vooral overweldigd, ik dacht: wat gebeurt hier allemaal? Toen ben ik in werkmodus gegaan. Ik ben gaan filmen met mijn iPhone. Mijn eigen materiaal van die dag en dat van anderen heb ik gebruikt voor mijn documentaire Ga terug en haal het (2022, over zwart verzet door de eeuwen heen, red.) en voor artikelen die ik later heb geschreven. Ik was er dus echt als journalist en als maker.”

Voelde je je dan geen onderdeel van het protest?

“Jawel. Dat is altijd een beetje het dubbele aan werken als journalist die over rechtvaardigheid schrijft. Je bent er onderdeel van, maar staat er ook een beetje buiten. Je bent een getuige, die aanschouwt en beschouwt. Veel Nederlandse journalisten zien zichzelf graag als neutraal. Een zwarte vrouw die over rechtvaardigheid schrijft, zien ze daarom al snel als activist, maar ik zie mezelf absoluut niet zo.

Ik ben wel uitgesproken en activistisch, maar dat doet niets af aan mijn journalistiek. Ik bestudeer verzet en activisme en ik organiseer al sinds mijn tienertijd maatschappelijke en culturele evenementen. Ik vind het belangrijk om niet alleen vanuit een ivoren toren over sociale rechtvaardigheid te spreken. Als mannen als David Van Reybrouck, Rutger Bregman of Noam Chomsky dat doen, wordt het serieus genomen. Maar als een zwarte vrouw op die manier denkt, maakt en doet, dan is ze opeens een activist. Ik vind dat heel irritant.”

Je noemde net al je documentaire, Ga terug en haal het (2022). Die gaat over het eeuwenlange verzet tegen racisme en uitbuiting van zwarte mensen. Hoe passen de Black Lives Matter-demonstraties daarin?

“Het idee heerste dat racistisch politiegeweld vooral in de Verenigde Staten voorkwam, net als het verzet ertegen, en niet in Nederland. Dat is niet zo. De protesten van 2020 begonnen natuurlijk wel in de Verenigde Staten, maar verspreidden zich over de hele wereld. Je zag dat het overal op een andere manier werd ingevuld.

Ik denk dat we een breder begrip moeten hebben van wat verzet betekent en hoe het er in verschillende contexten uit kan zien. Politiegeweld – staatsgeweld – komt overal ter wereld voor. In Nederland en in het Westen gaat het gepaard met veel racisme, in andere landen weer met iets anders. In Nigeria, waar de meeste agenten zelf zwart zijn, werd in dat jaar bijvoorbeeld gedemonstreerd tegen politiegeweld van een speciale eenheid die ernstige misdaad zou moeten bestrijden, maar daarbij vooral demonstranten en jonge mensen targette. Je kunt niet zeggen dat black lives matter als je geen oog hebt voor het continent waar de meerderheid van zwarte mensen leeft. En met mijn documentaire heb ik willen laten zien dat staatsgeweld systemisch is – niet incidenteel – en dat er altijd verzet tegen is geweest.”

Is dat gelukt?

“Eén film is natuurlijk niet genoeg om het collectieve geheugen te veranderen. Het was een bijdrage, net zoals de documentaire van Omroep ZWART over vijf jaar Black Lives Matter-protest ook een bijdrage is. En zo doen meer kunstenaars, journalisten, wetenschappers en activisten bijdrages aan wat we ons later collectief zullen herinneren. Voorheen was dat alleen voorbehouden aan bepaalde mensen: witte, cis, hetero mannen waren de historici en journalisten, want die waren zogenaamd neutraal. De afgelopen jaren hebben de mensen over wie het echt gaat, zoals mensen van kleur, steeds meer kunnen meepraten. Ze eisen hun plek op, nemen ruimte in, onderzoeken hun eigen verhalen op hun eigen manier, waardoor ons collectief geheugen aan het veranderen is: het wordt rijker en vollediger.”

Ik moet denken aan het Grote Racismegesprek dat jij op 11 juli 2020 modereerde, een initiatief van de VPRO en Lilith Magazine, dat je kort voor de BLM-protesten oprichtte met Hasna El Maroudi. Op televisie werd tegelijkertijd het sensationele ‘Racismedebat’ uitgezonden. Volgens een recensent was het ‘weldadig’ dat aan jouw tafel mensen ‘die er echt iets van wisten’ over racisme spraken. Heb jij gesprekken over racisme zien veranderen in de afgelopen vijf jaar?

“Ja, absoluut. Alleen al het feit dat antiracisme nu hoger op de agenda staat dan tien, twintig jaar geleden. Wie de agenda bepaalt, vind ik soms belangrijker dan wat mensen ergens precies van vinden, want je hoeft niet eerst de hele samenleving te overtuigen om een normverandering teweeg te brengen. Ik heb nog meegemaakt dat het superraar was om in een panelgesprek over racisme te beginnen. Dan kreeg je te horen: waar heb je het over, dat bestaat in Nederland niet. Dat is veranderd. Het is nog steeds ongemakkelijk en mensen vinden het vervelend, maar het is niet meer zo raar om over racisme te beginnen.

Je kunt pas dingen veranderen als ze op tafel liggen. Is dat voldoende? Is het waar we moeten zijn? Betekent het dat de levens van zwarte mensen of mensen van kleur volledig verbeterd zijn? Absoluut niet. Om dingen te veranderen, moet de norm veranderen. Het moet onacceptabel worden dat jij door racisme geen werk kunt vinden, of minder goede zorg krijgt. En dat zie ik dus mondjesmaat veranderen. Het gaat nog niet snel genoeg, maar de verandering is er.

Een bekend voorbeeld is zwarte piet. Er zijn nog steeds mensen die zich als zwarte piet verkleden, maar als die over straat gaan worden ze daarop aangekeken. Dat heeft tientallen jaren geduurd, maar die norm is veranderd. Wat helaas niet betekent dat de raciale hiërarchie, de machtsstructuren in de samenleving waardoor je vanwege kleur en etniciteit achtergesteld wordt, ook is veranderd. Zulke hiërarchieën zijn heel hardnekkig. Vooral in een land als Nederland, dat niet echt uitblinkt in zelfinzicht, zelfonderzoek en kritisch kijken naar macht. Dat is ook waarom ik in mijn nieuwe boek, Na verzet komt (r)evolutie, pleit voor die persoonlijke ontwikkeling die met maatschappelijke ontwikkeling gepaard gaat.”

Je schrijft in je boek ook: ‘Sommige mensen geloven niet dat dingen echt kunnen veranderen.’ Wat zeg je tegen mensen die hun geloof in verandering verliezen?

“Hoe deprimerend en verdrietig de wereld soms ook is, ik denk niet dat dit het moment is om bij de pakken neer te gaan zitten. Er is onderzoek gedaan naar zogeheten ‘tipping points’, kantelpunten: als genoeg mensen zich ergens voor uitspreken, kun je dingen veranderen. Maar kantelpunten heten niet voor niets kantelpunten. Het kantelt soms even en kan dan weer terugvallen. Twee stappen vooruit, één achteruit. Neem het recht op abortus: het is belachelijk dat we dat weer moeten verdedigen, terwijl we dachten dat we het hadden verankerd. Het is misschien vervelend om te horen, maar dit is hoe het altijd gaat.

Vaak zie je dat in verzetsbewegingen een kleine groep consistent verzet pleegt. Dat zag je bij Kick Out Zwarte Piet en je ziet het in de Palestina-beweging. Soms komen er even mensen bij, dan heeft de beweging een opleving, maar die mensen blijven vaak niet. Dus dat is wat ons te doen staat: dagelijks bezig blijven met verandering en meer mensen verleiden om zich bij de (r)evolutie aan te sluiten. En niet alleen in de zin van: hoe kunnen we de wereld veranderen? Maar ook: hoe kan ik mezelf veranderen om een betere wereld te maken? Dat betekent voor iedereen iets anders en ziet er voor iedereen anders uit. Daarvoor zullen we onze verbeelding moeten gebruiken.

Ik wil daar wel bij zeggen, en daar gaat mijn nieuwe boek ook over, dat het leven niet alleen draait om strijd of om wachten op goedkeuring vanuit het systeem. Je hebt niet pas waarde als het systeem of de onderdrukker dat bevestigt. Je waarde is inherent. Door te leven, door plezier te hebben en onbeschaamd jezelf te zijn, geef je dat systeem een grote middelvinger. Het feit dat rechtsradicalen nu zo tekeergaan tegen trans personen en tegen ‘woke’, dat mensen stemmen op leiders als Donald Trump en Geert Wilders, dat zie ik een beetje als een compliment en als bewijs dat we ons werk goed doen. We vormen een gevaar en je wordt alleen maar bestreden als je een gevaar vormt.”