In het genre van “oud-politici die even wat zaken recht willen zetten” verschijnt 1 juli het boek “Veilige gebieden?” van Joris Voorhoeve. Als voorproefje van de literaire bezem die het straatje van deze voormalig minister van Defensie moet schoonvegen, verscheen in NRC Handelsblad een artikel van zijn hand met hierin de lessen van Srebrenica. Zijn oplossingen kwamen in de vorm van politieke schijnoplossingen: Als een procedure niet werkt, moeten er nóg meer procedures en protocollen komen. NRC-correspondent in voormalig Joegoslavië Yaël Vinckx diende Voorhoeve van de repliek dat oorlog zich niet laat vangen in procedures. Oorlog vraagt om ‘verantwoordelijke, intelligente mannen en vrouwen die de moed hebben om op te staan en tegen procedures in te gaan’. Daar kan niemand het mee oneens zijn. Toch doet ook deze lezing niet volledig recht aan wat er in Srebrenica is gebeurd: aan verantwoordelijke, moedige en intelligente mannen en vrouwen geen gebrek.
Zeker in het geval van – nationaal trauma – Srebrenica moeten we niet vervallen in twee polariserende uitersten
Zeker in het geval van – nationaal trauma – Srebrenica moeten wij er voor waken dat wij niet vervallen in twee polariserende uitersten. Aan de ene kant van het spectrum hebben wij de Joris Voorhoeves van deze wereld. Oud-politici en bestuurders die duiken voor hun politieke verantwoordelijkheid en zich verschuilen achter het uitblijven van luchtsteun, een Russisch veto, een protocol of procedure. Aan de andere kant is daar het beeld van laffe Nederlandse militairen. Met overste Karremans als bekendste voorbeeld die als trillend rietje en met bibberend stemmetje tegenover Servische kleerkast generaal Ratko Mladic stond en ultimatums toegeschreeuwd kreeg. Als geen van beide omschrijvingen recht doet aan de gebeurtenissen, wat gebeurde er dan wél bijna twintig jaar geleden in Srebrenica?
'Safe haven' Srebrenica
Op 16 april 1993 besloot de VN Veiligheidsraad dat Srebrenica – en een gebied van 30 vierkante mijl er omheen – een “safe area” moest worden. Deze “safe havens” waren bedoeld als humanitaire corridors die de lokale bevolking zou beschermen tegen de strijdende partijen. Uiteraard dienen deze vechtvrije zones afgedwongen te worden. Dit was de taak van de 450 Dutchbatters die januari 1994 arriveerden en hun basis opzette in Potocari, op 5 kilometer afstand van Srebrenica. Volgens de VN zou de aanwezigheid van lichtbewapend VN-personeel – en de mogelijke dreiging van luchtaanvallen – een voldoende afschrikkende werking hebben.
Onmogelijk, zo liet generaal Bertrand Janvier, de VN commandant in Bosnië, op 22 mei 1995 weten aan de VN Veiligheidsraad in New York. Volgens Janvier waren er maar twee opties mogelijk. Of een drastische toename in troepenmacht om deze Safe Areas te kunnen beschermen. Of de kwetsbare vredestroepen terug laten trekken zodat er luchtaanvallen plaats konden vinden. “Carry on as usual”, was het antwoord dat hij kreeg.
Dezelfde twijfels waren al eerder geuit door Nederlandse militaire adviseurs in de aanloop naar de uitzending van Dutchbat. Defensie was niet in staat om een pantser-infanteriebataljon te leveren. De waarde hiervan was in april 1994 al bewezen door de Denen die dankzij hun Leopard-tanks een Servische aanval op Tuzla wisten af te slaan. Ondanks dit gebrek aan middelen en manschappen waren zowel Kabinet als Tweede Kamer vóór een Nederlandse militaire bijdrage. Nederlandse chef defensie, generaal Arie van der Vlis, had zijn zware bedenkingen over de uitzending van Dutchbat geuit aan de minister van Defensie, Relus ter Beek, maar ook in Nederland kreeg militair-strategisch inzicht nul op het request van de politiek.
Eigenlijk was geen enkele militair onder de indruk van de VN-aanwezigheid
Eigenlijk was geen enkele militair onder de indruk van de VN-aanwezigheid. Dus het wekt ook geen verbazing dat de Bosnische Serviërs onder leiding van Mladic weinig tegenstand verwachtten – en kregen. Toen in april 1995 de commandant van de Bosnische moslims Naser Oric, werd teruggeroepen van zijn post, liet hij een gedemoraliseerde en slecht bewapende militie achter. Dit stelde de Bosnische Serviërs in staat om hun grip op de regio te versterken: dit begon met het afsnijden van hulpgoederen richting de enclave en escaleerde al snel in het blokkeren van aflossing van Dutchbat-soldaten. Op vijf mei aten de Nederlandse militairen hun laatste volwaardige maaltijd: daarna moest het ook in aantal uitgedunde Dutchbat het doen met noodrantsoen bestaande uit kaakjes. De weg naar Srebrenica ligt volledig open wanneer de laatste Bosnische moslims op 9 juli 1995 hun positie over geven. En in een slimme poging de laatste VN-obstakel uit de weg te ruimen, gijzelt Mladic ook nog eens 31 Nederlandse militairen om in te zetten als tactisch wisselgeld.
Verzoek tot luchtsteun
Kolonel Karremans dient voor de vierde keer een verzoek in voor luchtsteun bij de Verenigde Naties, en licht op 10 juli het lokale bestuur van Srebrenica in: om 06:00 de volgende ochtend komen er 50 NAVO-vliegtuigen om de luchtsteun te hervatten. Maar die komen niet. Op 11 juli 1995 om 09:00 krijgt kolonel Karremans te horen dat hij zijn aanvraag voor luchtsteun op het verkeerde formulier heeft ingevuld en daarom is afgekeurd. Tegen de tijd dat de nieuwe aanvraag arriveert om 10:30 moeten de NAVO-vliegtuigen (sinds 06:00 al in de lucht) terug naar de basis in Italië om te tanken. Pas vier (!) uur nadat het originele verzoek is ingediend, keurt generaal Janvier deze goed.
De enclave lijkt dan al opgegeven door de Amerikaanse president Bill Clinton en de VN
De enclave lijkt dan al opgegeven door de Amerikaanse president Bill Clinton en de VN. Ondertussen zijn meer dan 20.000 vluchtelingen op weg naar de Nederlandse basis in Potocari, krap 5 kilometer verderop. Om 14:40 uur voeren Nederlandse F-16’s twee luchtaanvallen uit op Servische posities. De Bosnische Serviërs dreigen de Nederlandse gegijzelde militairen te vermoorden en het vuur te openen op de 20.000 vluchtelingen: op verzoek van Voorhoeve worden de luchtaanvallen gestaakt. Om 16:15 uur claimt generaal Ratko Mladic Srebrenica en laat zichzelf uitgebreid filmen door Servische camera-ploegen. Op dat moment zijn er 5.000 vluchtelingen aanwezig op de Nederlandse basis, de overige vluchtelingen zijn verspreid over het gebied en verstoppen zich in nabijgelegen verlaten fabrieken of velden. Een half uur later omringen de Bosnische Serviers Potocari en diezelfde avond, om 20:30 uur, geeft Mladic Karremans een ultimatum: de Bosnische moslims dienen zich over te geven en hun wapens in te leveren.
De volgende dag verschijnen er bussen en worden mannen tussen de 12 en 77 gescheiden van de rest
De volgende dag verschijnen er bussen en worden mannen tussen de 12 en 77 gescheiden van de rest, dit om hen te “ondervragen” in verband met mogelijke oorlogsmisdaden. Rond 17:00 uur komen er zoveel bussen af en aan dat het niet langer mogelijk is voor de Nederlandse militairen om deze te controleren. Mensen die de bergen inrennen in een poging te vluchten kunnen een kogel in de rug verwachten. De volgende dag om 12:00 uur worden de 5.000 vluchtelingen weggestuurd uit de militaire basis. Het is dit besluit waarover de rechter vorig jaar oordeelde dat Nederland hierdoor aansprakelijk is voor de deportatie van honderden mannen.
Waar begint roekeloos gedrag en waar eindigt heldendom?
Waar zijn dan de dappere mannen en vrouwen? Het is heel stoer te zeggen dat de Dutchbatters (let wel: tieners of begin twintig) tot het bittere einde hadden moeten vechten, maar ook dan kun je je afvragen waar roekeloos gedrag begint en heldendom eindigt? Sterker nog, zoals voormalig CDA-kamerlid Ton de Kok optekende in de Volkskrant, "Als de overste de domheid had begaan zich tegen de troepen van Mladic te verzetten en er waren zelfs maar twee van onze soldaten gesneuveld, dan hadden wij, politici, hem in Den Haag aan de hoogste boom opgeknoopt…"
Luchtsteun is geen wondermiddel
En dan de discussie over wel of geen luchtsteun. Dat Voorhoeve luchtsteun afzegt, is niet zo gek wanneer de burgerbevolking en de eigen militairen fungeren als menselijk schild. Heel cru gesteld: als wij posities waren blijven bombarderen waren de Serviërs er militair gezien wel op achteruit gegaan, maar de oorlogsmisdaad ten aanzien van de inwoners van Srebrenica zou er niet minder om zijn geweest. Zoals zo vaak wordt het gezien als een wondermiddel, maar ook luchtsteun heeft zijn beperkingen zonder bijbehorende grondtroepen. Want welke grondmanoeuvres kun je maken met 450 licht bewapende vredestroepen die worden aangevallen door een superieure troepenmacht? Met andere woorden: zelfs moedige, intelligente en verantwoordelijke mensen wisten het drama van Srebrenica niet te voorkomen. Is hiermee dan de kous af? Uiteraard niet.
Zolang politieke en militaire egootjes prevaleren boven waarheidsvinding, zal Srebrenica een open wond blijven
Bij een verkeerde afloop dienen de beslissers – politici en betrokken generaals – wel hun verantwoordelijkheid te nemen. Dit houdt dus in dat Defensie volledige openheid van zaken dient te geven. Het ministerie doet al 20 jaar verre van dit. Onderzoekers worden gefrustreerd en onder druk gezet. Typerend is ook hoe Defensie omgaat met ‘het fotorolletje’. Hierop zou bewijsmateriaal staan van Bosnisch Servische gruweldaden in Srebrenica, terwijl bevelhebber Couzy in een persconferentie juist verklaard had dat er ‘geen aanwijzingen waren voor genocide.’ Het fotorolletje is volgens Defensie verprutst, maar de onderzoeksleider van de Marechausse betwijfelt dat. Peter Rutten zegt in een uitzending van Argos dat het rolletje mogelijk toch nog ergens in de archieven van het ministerie ligt. En ook oud-politici zoals Joris Voorhoeve moeten eens ruggengraat kweken en ophouden het eigen straatje schoon te vegen. Zolang politieke en militaire egootjes prevaleren boven waarheidsvinding, zal Srebrenica een open wond blijven. En terecht.
Want juist de verantwoordelijkheid nemen als het misgaat, dát is het heldendom waar Srebrenica al 20 jaar op wacht.
