Drie waarom-vragen over ‘Wit is ook een kleur’ plus hun antwoorden

Aan de hand van verschillende sociale experimenten laat Bergman zien hoe witheid geassocieerd wordt met superioriteit.  Bijvoorbeeld door het nadoen van het beroemde CNN-experiment met een witte en een donkere pop. Kinderen moeten negatieve en positieve bijvoeglijk naamwoorden aan een van de twee poppen verbinden. Driekwart van de ondervraagde kinderen geven in de documentaire aan de witte pop slimmer en mooier te vinden. De donker pop werd stout en minder slim gevonden.

Om Bergman’s film te begrijpen en de maatschappelijke reactie van zowel witte als zwarte Nederlanders te snappen is het belangrijk om de onderstaande drie belangrijke waarom-vragen te stellen. Maar ook te beantwoorden.

Tweet Insayno

Iedere boze reactie op #witisookeenkleur, bevestigt juist wat er in de documentaire naar voren komt.

— Insayno (@Insayno) 18 december 2016

1. Waarom wij ineens over kleur praten

Praten over kleur is in de mode in Nederland. De film van Sunny Bergman is ook daar het voorbeeld van. Volgens conservatieve opiniemakers zoals Ewout Klei is dat te danken aan de Amerikanisering van het racismedebat.  Toch gaat deze stelling voorbij aan het feit dat er in de Nederlandse context al voldoende over deze materie is nagedacht. Wetenschappers als Philomena Essed houden zich al meer dan 20 jaar bezig met, en publiceren over de rol van kleur in de Nederlandse samenleving. Veel jonge zwarte Nederlanders, geïnspireerd door Essed en anderen hebben de mythe van het post-raciale Nederland daarom de afgelopen jaren ter discussie gesteld. Deze dominante mythe stelt volgens Essed dat Nederland een progressief en tolerant land is dat kleurenblind is. Een land met gelijke kansen voor iedereen, ondanks  kleur of achtergrond.

Er zijn de afgelopen jaren verschillende studies verschenen die laten zien dat het idee van een post-raciaal Nederland inderdaad een mythe is. Vorige week nog  liet het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) zien dat jongeren met een migratieachtergrond minder kansen op de arbeidsmarkt hebben ondanks hun kwalificaties en opleidingsniveau.

In de afgelopen jaren woedde er daarom verhit debat over dit thema.  De mythe van een post-raciale samenleving wordt ter discussie gesteld door mensen die onderdeel zijn van de tweede antiracisme beweging. Zo noemt Gloria Wekkers die groep. Het is een kleine groep mensen, hoog opgeleid, geconcentreerd in de Randstad. Ze hebben de figuur zwarte piet op een kundige wijze ter discussie gesteld. Ze hebben het woord institutioneel racisme in Nederland mainstream gemaakt. Ze hebben witte Nederlanders geconfronteerd met hun eigen ‘witte onschuld’. In de woorden van Jessica de Abreu ‘Vergeet niet, witheid aankaarten is geen witte uitvinding’.

2. Waarom het persoonlijke politiek is

Sunny Bergman is een geëngageerde documentairemaker. In haar films bespreekt zij een maatschappelijke vraagstuk vanuit een persoonlijke perspectief. In ‘Wit is ook een kleur’ doet ze dat dan ook. Zo lijkt zij bewust van haar wit privilege te zijn. Iets wat ze na het maken van haar vorige documentaire ‘Zwart als roet’ benadrukte. Na die documentaire kreeg Bergman de kritiek dat zij een ‘helper whitey’ zou zijn. Een witte persoon die vraagstukken van zwarte mensen verwoordt omdat de witte meerderheid niet naar de zwarte medemens wil luisteren maar wel naar Bergman. Zo stelde sociale psycholoog Mariam el Maslouhi in een beroemde\ NRC-interview vorige jaar: “Hoort een witte vrouw zo’n film te maken? Ze had ook haar privilege kunnen delen en de film door een zwarte filmer laten maken.”

Als reactie op het feit dat zij haar witte privilege zou hebben gebruikt om  racisme bespreekbaar te maken bij het brede publiek stelde Bergman vorige jaar: “ Ik wilde zelf-onderzoek doen naar het witte privilege, dat kon dus alleen door een witte persoon gemaakt worden. Juist witte mensen moeten zich uitspreken tegen racisme. Die moeten iets veranderen.”

Witheid aankaarten is inderdaad geen witte uitvinding. Het is Bergman gelukt om het grote witte publiek te bereiken met haar documentaires. Het feit dat het Bergman wel lukt en zwarte documentairemakers niet is volgens critici een illustratie van het witte privilege. Bergman toont aan zich bewust te zijn van haar witte privilege. Je bewust zijn van je eigen privileges is een ding, wat je er mee doet is het ander. Bergman heeft er voor gekozen om net als in haar voorgaande documentaires haar gouden formule te hanteren: vanuit een persoonlijke zoektocht een breder maatschappelijk vraagstuk bespreken. In haar documentaire laat ze zich bijvoorbeeld confronteren met haar eigen witte privilege.  Door een vriendin die haar wees op het feit dat ze door haar witheid een bord  met ‘verboden toegang’ volledig negeert. Terwijl haar donkere vriendin dat nooit zou doen.

3. Waarom een documentaire geen boek is

De documentaire van Bergman over witheid in Nederland bevat geen verrassende inzichten. Althans, het ligt aan wie je het vraagt. Op sociale media reageerde veel  ‘zwarte Nederlanders’ kritisch op de documentaire. Met precies dezelfde argumenten die Bergman kreeg toen zij 'Zwart als Roet' had gemaakt. In een liveblog voor OneWorld stelde Quinsy Gario dat deze documentaire niet voor hem als als zwarte man is gemaakt. Hij miste diepgang.

De kritiek van Quinsy en anderen is geheel terecht. De documentaire is voor een breed, vooral wit publiek gemaakt. Veel zwarte Nederlanders waren zich er al eerder van bewust dat kleur een rol speelt in de Nederlandse samenleving. Veel witte Nederlanders zitten nog in de ontkenningsfase. Op social media reageerde veel witte Nederlanders dat zij een ‘ongemakkelijk’ gevoel kregen tijdens het kijken. Logisch. Bergman’s kracht is dat zij complexe vraagstukken op een toegankelijk manier weet te presenteren. In die zin geldt ‘Wit is ook een kleur’ als een inleiding ‘wit privilege voor beginners’. Voor zwarte Nederlanders, helemaal als ze hoog opgeleid en belezen zijn is de film niet geschikt. Want er was geen historische achtergrond in de manier waarop witheid als mechanisme wordt geconstrueerd.

Conclusie: Moeten wij nog steeds over kleur praten?

Wat is kleur? In een krachtige 'spoken word video' stelt de Amerikaanse woordkunstenaar Prince Ea dat huidskleur puur een ‘label’ is. Huidskleur is oppervlakkig. Wie we zijn zit van binnen. Hij vergelijkt huidskleur met een auto. Hij stelt een vraag: als we mensen niet beoordelen aan de hand van hun auto’s, waarom beoordelen we mensen dan wel op basis van hun huidskleur? Genetisch gezien zit er geen verschil tussen wit en niet-wit. Ras is een sociaal construct. Daarom is het ideaal van Prince Ea van een kleurvrije samenleving een onrealistisch utopie, omdat wij als mensen sociale wezens zijn.

Daarom is het gesprek over witheid onontbeerlijk. Daarom is de deconstructie van witheid onontbeerlijk. Daarom is het courant maken van begrippen als ‘witte suprematie’ en ‘institutioneel racisme’ onontbeerlijk. Omdat wie iets aan scheve machtsverhouding wil doen eerst moet inzien wat de basis is van die scheve machtsverhoudingen.

Maar dat inzicht is geen excuus om hokjes te rechtvaardigen. Het belangrijke gesprek over kleur moet geen excuus zijn om mensen op basis van hun uiterlijk te beoordelen. Het gesprek over kleur moet ons inzichten geven die ons in staat stellen om mensen op basis van hun innerlijk en merites te beoordelen. Kleur is alleen relevant in de politieke context. Dat wil zeggen: kleur is alleen relevant als het over machtsverhoudingen gaat. Dat is helaas nu het geval. Het witte lichaam profiteert systematisch van haar geracialiseerde witheid.

Maar we moeten er nog steeds naar streven om de ander in zijn of haar puurste vorm te ontmoeten. En dat gaat voorbij aan de vastgesteld hokjes. In muziek, literatuur en kunst kan dat bijvoorbeeld. Maar ook in de liefde. Daar waar de ontmoeting tussen geest en lichaam plaats vinden, daar speelt kleur geen rol. Ik realiseer mij dat het een utopie is. Een utopie die  het waard is om naar te streven. Bergman heeft op haar manier daar een bijdrage aan geleverd. Die is niet volmaakt. Wat is jouw bijdrage?

Video Prince Ea