Achtergrond

De Erfgoedredder, eerste hulp bij vernieling

Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee

Cultureel erfgoed evacueren, documenteren en restaureren tijdens een ramp. De erfgoedredder kan het allemaal. Martijn van Eck (Nationale UNESCO Commissie) legt uit hoe dit bijzondere type hulpverlener te werk gaat.

Wat is een erfgoedredder?
“Erfgoedredders zijn erfgoedspecialisten: ze houden zich bezig met het conserveren van cultureel erfgoed, variërend van collecties tot archieven en monumenten. Maar anders dan ‘gewone’ erfgoedspecialisten kunnen erfgoedredders dat ook in zeer complexe noodsituaties. Ze weten hoe je cultureel erfgoed tijdens crises evacueert, beschermt en, in het geval van een plotselinge ramp, hoe je het kan herstellen. Een goede erfgoedredder kan onderhandelen met legerofficieren, een brand blussen en nieuwsgierige pers te woord staan. Hij of zij kan prioriteiten stellen en heeft altijd een uitgebreid netwerk paraat dat ter plekke kan helpen. Want cultureel erfgoed redden, kun je niet alleen. Daar heb je vele handjes voor nodig.”

Wat is cultureel erfgoed?Cultureel erfgoed is het geheel van monumenten met een unieke culturele waarde. Dat kan variëren van eeuwenoude tempels zoals in Nepal tot geschriften of een stadsgezicht zoals de Amsterdamse grachtengordel. De bescherming van cultuur is in verschillende internationale verdragen vastgelegd. De Haagse 1954 Conventie draagt bij aan de bescherming van cultureel erfgoed tijdens gewapende conflicten. De Conventie uit 1970 helpt bij de bestrijding van illegale handel in cultuurgoederen en stimuleert de teruggave van gestolen culturele objecten.

Hoe doe je dat, cultureel erfgoed redden?
“Belangrijk is preventie, de voorzorgsmaatregelen. Zorg dat je weet welk erfgoed je hebt voordat een ramp zich voordoet. Breng je cultureel erfgoed dus goed in kaart. Daarnaast wil je een heritage rescue team, een reddingsteam, ter plekke hebben dat je direct kunt inschakelen. Een erfgoedredder steekt dus veel tijd in het opbouwen van een netwerk van mensen die snel inzetbaar zijn.

Afhankelijk van het soort ramp kijk je wat je in de aanloop naar en tijdens de crisis kan doen. Nadert een grote orkaan zoals vaak het geval in de Filipijnen, dan neem je evacuatie-maatregelen en breng je collecties onder in een andere stad. In het geval van onverplaatsbaar erfgoed, zoals monumentale gebouwen, neem je beschermingsmaatregelen. Neem Thailand, waar in 2011 het waterafvoersysteem rondom de oude hoofdstad Ayutthaya niet meer functioneerde. De hele stad overstroomde. UNESCO-experts uit Amsterdam en Venetië hebben toen geholpen het kanalensysteem zo op te bouwen dat zulke overstromingen niet snel weer gebeuren.

Niet alle rampen zijn te voorspellen. Als je plots wordt overvallen door een overstroming of aardbeving, handel je natuurlijk anders. Dan neem je eerst de schade op en kijk je of wat je kunt restaureren. Als erfgoedredder maak je dus onderscheid tussen doorlopende en acute crises.”

Aardbeving Nepal Na de eerste aardbeving in Nepal zijn beelden opgedoken van de verwoestingen in hoofdstad Kathmandu, gefilmd met een drone De aardbeving in Nepal is te kort geleden om te weten hoe groot de schade is aan het erfgoed. Het Werelderfgoedcomité van UNESCO, dat in juni bijeenkomt in Bonn, zal de situatie in Nepal ongetwijfeld bespreken en wellicht de werelderfgoederen in Nepal de bedreigde status geven. Dat kan helpen om extra geld te vinden voor reconstructie en wederopbouw.[[{“fid”:”40502″,”view_mode”:”file_styles_artikel_volle_breedte”,”fields”:{“format”:”file_styles_artikel_volle_breedte”,”field_file_image_title_text[und][0][value]”:”Nepal aardbeving 2015 – Dronevideo”,”field_file_image_alt_text[und][0][value]”:”Nepal aardbeving 2015 – Dronevideo”},”type”:”media”,”attributes”:{“alt”:”Drone Footage Captures Aftermath of Nepal Earthquake”,”style”:”height:327px; width:581px”,”class”:”file-file-styles-artikel-volle-breedte media-element”}}]]

En erfgoed beschermen in conflicten, hoe zit dat?
“Dat is niet eenvoudig, maar kan wel. In 2013 vielen rebellen een bibliotheek met eeuwenoude manuscripten binnen in de Malinese stad Timboektoe. Even leek of ze alles hadden vernietigd. Maar uiteindelijk was de schade minder groot dankzij een reddingsteam dat, met gevaar voor eigen leven, veel manuscripten via kofferbakken en ezelsruggen had geëvacueerd.”

Kan een reddingsteam het hoofd bieden aan terreurgroepen zoals IS?
“In het geval van IS kun je weinig doen. Niemand durft zich daar nu te vertonen. Dus zo lang we internationaal geen invasie met grondtroepen toestaan, hebben de heren van IS het helaas voor het zeggen in Syrië en Irak. Cultureel erfgoed gaat tegen hun interpretatie van de Islam in en wordt daarom vernield. Een effectief machtsmiddel dat de groep, net zoals de YouTube-filmpjes van onthoofdingen, gebruikt om mensen hier af te schrikken.

In zo’n situatie is slechts een kleine rol weggelegd voor erfgoedredders. Een mensenleven gaat voor de reddingsoperatie. Je kunt dus niet meer dan je verontwaardiging uitspreken. Dat voelt misschien als niets doen, maar zo’n publieke uitspraak heeft ook waarde Je mobiliseert publieke opinie en creëert draagvlak om wél in te grijpen. UNESCO heeft geen leger, dus militair ingrijpen om erfgoed te beschermen moet via de VN-Veiligheidsraad gaan. Hoewel dat niet snel zal gebeuren, kan het in theorie wel: de Veiligheidsraad erkende erfgoedbescherming onlangs als een juridische grond voor een militaire interventie. Een belangrijke stap voor de erfgoedwereld.”

Erfgoed redden klinkt mooi, maar ook als een luxe. Is het niet belangrijker om in crises ‘klassieke’ noodhulp te leveren door mensen te redden en voedselpakketen uit te delen?
“Erfgoedbescherming is nu nog nauwelijks onderdeel van noodhulp, maar het belang ervan wordt steeds duidelijker. Cultuur is onderdeel van je identiteit en erfgoed is een uiting daarvan. Het blijkt dat mensen na een ramp sneller herstellen als ze zich kunnen identificeren met hun omgeving en zich thuis voelen. Cultuur is dus cruciaal. Wil je een rampgebied helpen en opbouwen, dan zijn culturele uitingen net zo belangrijk als een schoolsysteem optuigen.

Natuurlijk, na een zware aardbeving zoals in Nepal red je allereerst mensen uit het puin. Maar het is niet gek om ook snel in culturele zin te helpen. Als je noodscholen opzet, ga dan ook meteen aan de slag met cultuur. Betrek de lokale gemeenschap en organiseer bijvoorbeeld een theater- of muziekvoorstellingen in een vluchtelingenkamp. Dat maakt mensen weerbaarder.”

Hoe word je erfgoedredder?
“Het is geen beschermde titel, maar er zijn wel trainingen. Zelf hebben we net een vierweekse cursus achter rug met erfgoedspecialisten uit onder andere  Syrië, Oekraïne en Guatemala. Het was een hands-on opleiding. Tijdens zo’n cursus trainen we de trainers: we leiden die mensen op met praktijkoefeningen en simulaties en leren ze hoe ze hun kennis en kunde weer kunnen doorgeven  aan hun eigen netwerk. Uiteindelijk willen we natuurlijk zo veel mogelijk erfgoedredders opleiden.”

Lijstje | Dit cultureel erfgoed wordt bedreigd door ISIS heeft delen van Irak en Syrië in handen waar veel cultureel erfgoed staat. Een greep uit het bedreigde erfgoed:

  • Palmyra | Deze historische stad in Syrïe viel deze week in handen van IS. Gevreesd wordt dat de vele kunstschatten en monumenten worden vernield of doorverkocht. 
  • Ashur | Deze opgegraven Irakese stad was de eerste hoofdstad van het Assyrische Rijk en kent verschillende Mesoppotamische tempels. Ook dit gebied is in handen van IS.
  • Eeuwenoude dorpen | Noord-Syrië kent een aantal dorpen waarvan de oudste nog uit eerste eeuw komt. Kortom, dorpen die ons veel leren over de Byzantijnse periode.

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons