Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Raoul Martinez (1983) woont in London. Na een carrière als portretschilder, schreef, produceerde en co-regisseerde hij de driedelige documentaireserie Creating Freedom. In 2012 verscheen het eerste deel: The Lottery of Birth, dat verschillende prijzen kreeg. Deel twee is in de maak. In 2016 werd zijn boek Creating Freedom, Power Control and the Fight for our Future, juichend ontvangen. Het is inmiddels in diverse talen vertaald.
Al op zijn zeventiende stopte Martinez met school. Stilzitten, gehoorzamen, in hokjes denken, hij vond het maar niks. “De rigide scheiding tussen vakken was geestdodend.” Hij verlangde naar een goed begrip van echt belangrijke vraagstukken: de ecologische crisis, ongelijkheid, racisme. “Dat vereist vrijelijk onderzoek binnen uiteenlopende vakgebieden. Een idee dat nu ook terrein wint in het onderwijs, zoals in Finland waar onderwerpen als de Europese Unie en klimaatverandering een prominente rol spelen in de klas.” Na een omzwerving als portretschilder – zijn werken hingen onder meer in de National Portrait Gallery in Londen – stortte hij zich op een vraag die hem naar eigen zeggen al sinds zijn twaalfde bezighield: hoe kunnen we vrij zijn als we niets te zeggen hebben over de machten die ons vormen?
Eerst werd u portretschilder, daarna publiceerde u een filosofisch boek. Liggen die twee werelden niet onmogelijk ver uiteen?
Lachend: “Schilderen was vooral een dekmantel om eindelijk ongebreideld te lezen wat ík wilde: filosofie, politiek-economische verhandelingen, historische non-fictie. Al snel besefte ik dat mijn lesstof op school behalve saai ook behoorlijk onvolledig was geweest. Wist je dat de Britse leider Winston Churchill net als Hitler geloofde dat superieure rassen het recht hebben om inferieure rassen gewelddadig te onderwerpen? Ik had alleen gehoord over zijn nobele strijd tegen de nazi’s. Uit het boek The Victorian Holocaust van historicus Mike Davis vernam ik over de barbaarse misdaden van het Britse Rijk. Zo stierven in India eind negentiende eeuw miljoenen mensen de hongerdood, terwijl de Britse heersers graan bleven exporteren. Kortom: mijn land, waarvan ik altijd had aangenomen dat het in essentie goedaardig was, had zich ronduit genocidaal gedragen. Dat maakte me argwanend over het huidige buitenlandbeleid van mijn regering, en over dat van andere westerse grootmachten.”
Lachend: “Schilderen was vooral een dekmantel om eindelijk ongebreideld te lezen wat ík wilde: filosofie, politiek-economische verhandelingen, historische non-fictie. Al snel besefte ik dat mijn lesstof op school behalve saai ook behoorlijk onvolledig was geweest. Wist je dat de Britse leider Winston Churchill net als Hitler geloofde dat superieure rassen het recht hebben om inferieure rassen gewelddadig te onderwerpen? Ik had alleen gehoord over zijn nobele strijd tegen de nazi’s. Uit het boek The Victorian Holocaust van historicus Mike Davis vernam ik over de barbaarse misdaden van het Britse Rijk. Zo stierven in India eind negentiende eeuw miljoenen mensen de hongerdood, terwijl de Britse heersers graan bleven exporteren. Kortom: mijn land, waarvan ik altijd had aangenomen dat het in essentie goedaardig was, had zich ronduit genocidaal gedragen. Dat maakte me argwanend over het huidige buitenlandbeleid van mijn regering, en over dat van andere westerse grootmachten.”
Bleek die argwaan gerechtvaardigd?
“Nogal. We laten duizenden vluchtelingen verdrinken in de Middellandse Zee en ontzeggen de ontredderde overlevenden de toegang. Dat toont hoe weinig we hebben geleerd van de Tweede Wereldoorlog, toen veel landen vluchtende Joden weigerden. Als je overal ter wereld leefomgevingen en sociale structuren vernietigt – de Verenigde Staten hebben sinds 1945 meer dan vijftig regeringen proberen te wippen – dan moet je niet raar opkijken als de slachtoffers uiteindelijk bij jouw rijke land aankloppen. Juist het Westen, gebouwd op geweld en uitbuiting, is moreel verplicht zijn deuren te openen. In plaats daarvan leeft het kolonialisme voort, maar dan in een andere vorm. De rijkdom die het Afrikaanse continent dagelijks verlaat – grondstoffen, kapitaal en arbeid – is veel groter dan de rijkdom die er binnenkomt. Rijke landen, zo horen we vaak, helpen arme landen ontwikkelen. Het is andersom, al eeuwenlang.”
“Nogal. We laten duizenden vluchtelingen verdrinken in de Middellandse Zee en ontzeggen de ontredderde overlevenden de toegang. Dat toont hoe weinig we hebben geleerd van de Tweede Wereldoorlog, toen veel landen vluchtende Joden weigerden. Als je overal ter wereld leefomgevingen en sociale structuren vernietigt – de Verenigde Staten hebben sinds 1945 meer dan vijftig regeringen proberen te wippen – dan moet je niet raar opkijken als de slachtoffers uiteindelijk bij jouw rijke land aankloppen. Juist het Westen, gebouwd op geweld en uitbuiting, is moreel verplicht zijn deuren te openen. In plaats daarvan leeft het kolonialisme voort, maar dan in een andere vorm. De rijkdom die het Afrikaanse continent dagelijks verlaat – grondstoffen, kapitaal en arbeid – is veel groter dan de rijkdom die er binnenkomt. Rijke landen, zo horen we vaak, helpen arme landen ontwikkelen. Het is andersom, al eeuwenlang.”
Hoe kan dat toch?
“Door het kapitalisme, dat competitie verheerlijkt en extremen normaliseert. De vernietiging van de natuur: extreem. De groeiende ongelijkheid in de wereld: extreem. De erosie van de democratie, zeker in de VS en het Verenigd Koninkrijk: extreem. Een studie van Princeton University concludeerde in 2014 zelfs dat de VS zijn verworden tot een oligarchie, bestierd door een old boys network van superrijken. Inherente dynamieken van het kapitalisme verergeren deze problemen continu. De on – houdbare logica van eeuwige expansie. De concentratie van macht en welvaart is in steeds minder handen, zoals de econoom Thomas Piketty zo mooi heeft aangetoond in zijn boek Kapitaal in de 21e eeuw. Terwijl de rest van de mensen – de overgrote meerderheid dus – helemaal niet gedomineerd wil worden door een piepkleine elite die alles bezit. Daarom crasht het politieke midden, dat lange tijd volstrekt dominant was en als zodanig de veroorzaker van onze benarde situatie, nu overal in Europa en verrijzen aan beide uiteinden antiestablishment partijen: rechts-nationalistisch en links-progressief.”
“Door het kapitalisme, dat competitie verheerlijkt en extremen normaliseert. De vernietiging van de natuur: extreem. De groeiende ongelijkheid in de wereld: extreem. De erosie van de democratie, zeker in de VS en het Verenigd Koninkrijk: extreem. Een studie van Princeton University concludeerde in 2014 zelfs dat de VS zijn verworden tot een oligarchie, bestierd door een old boys network van superrijken. Inherente dynamieken van het kapitalisme verergeren deze problemen continu. De on – houdbare logica van eeuwige expansie. De concentratie van macht en welvaart is in steeds minder handen, zoals de econoom Thomas Piketty zo mooi heeft aangetoond in zijn boek Kapitaal in de 21e eeuw. Terwijl de rest van de mensen – de overgrote meerderheid dus – helemaal niet gedomineerd wil worden door een piepkleine elite die alles bezit. Daarom crasht het politieke midden, dat lange tijd volstrekt dominant was en als zodanig de veroorzaker van onze benarde situatie, nu overal in Europa en verrijzen aan beide uiteinden antiestablishment partijen: rechts-nationalistisch en links-progressief.”
U zegt: de meeste bedrijven zijn feitelijk dictaturen, waar werknemers niets te zeggen hebben over hun arbeidsomstandigheden.
“Er zijn positieve uitzonderingen, zoals het stadje Mondragón in Spanje dat met coöperaties een jaaromzet behaalt van ruim tien miljard dollar. Arbeiders stemmen er over de lonen van hun bazen en praten mee over de besteding van winst. Hogere lonen of investeren? Die kant moet het op: dat iedereen, van hoog tot laag, een mate van zeggenschap heeft over de te varen koers. En op politiek vlak moeten we naar een wereld zonder landsgrenzen.”
“Er zijn positieve uitzonderingen, zoals het stadje Mondragón in Spanje dat met coöperaties een jaaromzet behaalt van ruim tien miljard dollar. Arbeiders stemmen er over de lonen van hun bazen en praten mee over de besteding van winst. Hogere lonen of investeren? Die kant moet het op: dat iedereen, van hoog tot laag, een mate van zeggenschap heeft over de te varen koers. En op politiek vlak moeten we naar een wereld zonder landsgrenzen.”
Een wereld zonder grenzen? Dat is toch een utopie?
“Ik zie het ook niet morgen gebeuren. Maar waarom zou je geen idealen mogen hebben? Voor deze zijn in elk geval goede argumenten. Staten zijn gewelddadige instituties die oorlog voeren, naties zijn collectieve ficties, en grenzen zijn niets meer dan manieren om groepen mensen wettelijk te bevoordelen boven anderen. De huidige standaardmodus tussen landen is competitie. Dat is belachelijk. We hebben maar één planeet en die is behoorlijk in nood, dus we zullen moeten samenwerken. Dat gaat gemakkelijker zonder grenzen, die het wij-zij-denken stimuleren.”
“Ik zie het ook niet morgen gebeuren. Maar waarom zou je geen idealen mogen hebben? Voor deze zijn in elk geval goede argumenten. Staten zijn gewelddadige instituties die oorlog voeren, naties zijn collectieve ficties, en grenzen zijn niets meer dan manieren om groepen mensen wettelijk te bevoordelen boven anderen. De huidige standaardmodus tussen landen is competitie. Dat is belachelijk. We hebben maar één planeet en die is behoorlijk in nood, dus we zullen moeten samenwerken. Dat gaat gemakkelijker zonder grenzen, die het wij-zij-denken stimuleren.”
“Grenzen bevoordelen groepen mensen wettelijk boven andere
U lijkt er oprecht boos van te worden.
“Ben ik ook. Die karikaturale zondebokretoriek waarmee politieke machthebbers door heel Europa de aandacht van zichzelf afl eiden: ‘Onze problemen hebben niets van doen met het politiek-economische systeem dat onze wereld domineert. Nee, die komen door de mensen onderaan de ladder. Door de immigranten. Door de arbeidersklasse.’ Een goedkoop en kinderachtig narratief, en toch vallen veel mensen ervoor.”
“Ben ik ook. Die karikaturale zondebokretoriek waarmee politieke machthebbers door heel Europa de aandacht van zichzelf afl eiden: ‘Onze problemen hebben niets van doen met het politiek-economische systeem dat onze wereld domineert. Nee, die komen door de mensen onderaan de ladder. Door de immigranten. Door de arbeidersklasse.’ Een goedkoop en kinderachtig narratief, en toch vallen veel mensen ervoor.”
Je hoort vaak: het kapitalisme mag dan gebreken hebben, het is onze beste optie.
“Is dat zo? Kijk naar de onvoorstelbare ecologische crisis waarin we ons bevinden. Het heeft er steeds meer schijn van dat het kapitalisme onverenigbaar is met het overleven van onze soort. De technologie voor een pijlsnelle duurzame revolutie is er, maar onze obsessie met kortetermijnwinst frustreert implementatie. Alles en iedereen zou hiertegen hevig in verzet moeten komen. Door symbolische acties, maar ook door ons te organiseren en te verenigen.”
“Is dat zo? Kijk naar de onvoorstelbare ecologische crisis waarin we ons bevinden. Het heeft er steeds meer schijn van dat het kapitalisme onverenigbaar is met het overleven van onze soort. De technologie voor een pijlsnelle duurzame revolutie is er, maar onze obsessie met kortetermijnwinst frustreert implementatie. Alles en iedereen zou hiertegen hevig in verzet moeten komen. Door symbolische acties, maar ook door ons te organiseren en te verenigen.”
Uw kritiek op het kapitalisme stoelt deels op ‘de mythe van de verantwoordelijkheid’, de stelling dat niemand uiteindelijk echt verantwoordelijk is voor zijn daden, en dus ook niet voor zijn privileges of ontberingen. Dat is een radicale stelling.
“Radicaal misschien afgezet tegen het dominante denken, waarin iedereen volledig verantwoordelijk is voor zijn eigen succes of falen. Niet radicaal afgezet tegen de bewijzen. We hebben geen zeggenschap over de genen of hersenen waarmee we worden geboren. En evenmin over de omstandigheden waarin we opgroeien. Charles Darwin, Albert Einstein en Friedrich Nietzsche waren overigens ook overtuigd van de mythe van de verantwoordelijkheid. En tegenwoordig steeds meer neurowetenschappers, hersenonderzoekers en natuurkundigen. Er komt, met andere woorden, meer steun voor de claim dat we onze privileges evenmin verdienen als ieder ander op deze planeet. Voor meer gelijkheid dus.”
“Radicaal misschien afgezet tegen het dominante denken, waarin iedereen volledig verantwoordelijk is voor zijn eigen succes of falen. Niet radicaal afgezet tegen de bewijzen. We hebben geen zeggenschap over de genen of hersenen waarmee we worden geboren. En evenmin over de omstandigheden waarin we opgroeien. Charles Darwin, Albert Einstein en Friedrich Nietzsche waren overigens ook overtuigd van de mythe van de verantwoordelijkheid. En tegenwoordig steeds meer neurowetenschappers, hersenonderzoekers en natuurkundigen. Er komt, met andere woorden, meer steun voor de claim dat we onze privileges evenmin verdienen als ieder ander op deze planeet. Voor meer gelijkheid dus.”
Maar mensen kunnen toch nog steeds kiezen? Als een boeddhistische monnik besluit lang genoeg te mediteren, dan kan hij daarmee zelfs zijn hersenstructuur veranderen.
“Absoluut. Niets van wat ik zeg ondermijnt de prachtige menselijke vermogens tot veranderen, leren en groeien. We zijn verre van machteloos, ik propageer geen fatalisme. Sterker nog, focussen op de limieten van onze vrijheid motiveert me om de krachten die mij beïnvloeden kritisch te bevragen.”
“Absoluut. Niets van wat ik zeg ondermijnt de prachtige menselijke vermogens tot veranderen, leren en groeien. We zijn verre van machteloos, ik propageer geen fatalisme. Sterker nog, focussen op de limieten van onze vrijheid motiveert me om de krachten die mij beïnvloeden kritisch te bevragen.”
In uw boek fileert u het westerse strafrecht. Hoe ziet uw ideale strafrechtstelsel eruit
“Allereerst moet wraak worden geschrapt als rechtvaardiging voor straf. Gevangenissen moeten geleegd worden van iedereen die geen directe bedreiging is voor de veiligheid van anderen. Onthoud: mensen zijn niet verantwoordelijk voor hun daden. Van straf als afschrikking, om misdaadherhaling te voorkomen, wijst onderzoek uit dat het effect ervan wordt overschat. Rehabilitatie is moreel beter verdedigbaar. Humane strafrechtstelsels met aandacht voor behandeling, zoals de Scandinavische, hebben veel lagere criminaliteitscijfers dan landen die mensen eindeloos lang opsluiten in rotomstandigheden.”
“Allereerst moet wraak worden geschrapt als rechtvaardiging voor straf. Gevangenissen moeten geleegd worden van iedereen die geen directe bedreiging is voor de veiligheid van anderen. Onthoud: mensen zijn niet verantwoordelijk voor hun daden. Van straf als afschrikking, om misdaadherhaling te voorkomen, wijst onderzoek uit dat het effect ervan wordt overschat. Rehabilitatie is moreel beter verdedigbaar. Humane strafrechtstelsels met aandacht voor behandeling, zoals de Scandinavische, hebben veel lagere criminaliteitscijfers dan landen die mensen eindeloos lang opsluiten in rotomstandigheden.”
Nog meedogenlozer bent u over de media, zoals de Britse kwaliteitskrant The Guardian. “
“The Guardian bedrijft soms fantastische onderzoeksjournalistiek, zoals onlangs met Cambridge Analytica. Maar als instituut is het afhankelijk van reclame-inkomsten, en daarmee van bedrijfsbelangen, net als andere media. Bovendien zijn steeds meer media in het bezit van een steeds kleinere groep machtige spelers. In De VS bezaten in 1983 vijftig bedrijven het grootste deel van de media. In 2012 was dat aantal geslonken tot zes. In het VK stond 70 procent van de kranten in 2014 onder toezicht van slechts drie mediagroepen. Dat zijn levensgevaarlijke ontwikkelingen. Net als bezuinigingen. Een onderzoek van de universiteit van Cardiff wees uit dat 60 procent van de artikelen in The Times, The Guardian, The Independent en The Daily Telegraph geheel of gedeeltelijk bestonden uit geknipt en geplakt materiaal van nieuwsdiensten en pr-afdelingen.”
“The Guardian bedrijft soms fantastische onderzoeksjournalistiek, zoals onlangs met Cambridge Analytica. Maar als instituut is het afhankelijk van reclame-inkomsten, en daarmee van bedrijfsbelangen, net als andere media. Bovendien zijn steeds meer media in het bezit van een steeds kleinere groep machtige spelers. In De VS bezaten in 1983 vijftig bedrijven het grootste deel van de media. In 2012 was dat aantal geslonken tot zes. In het VK stond 70 procent van de kranten in 2014 onder toezicht van slechts drie mediagroepen. Dat zijn levensgevaarlijke ontwikkelingen. Net als bezuinigingen. Een onderzoek van de universiteit van Cardiff wees uit dat 60 procent van de artikelen in The Times, The Guardian, The Independent en The Daily Telegraph geheel of gedeeltelijk bestonden uit geknipt en geplakt materiaal van nieuwsdiensten en pr-afdelingen.”
Wat kan ik als burger doen om het tij te keren?
“Word lid van een vakbond en een politieke partij, en probeer die te radicaliseren. Ga de straat op, verkondig je mening. Omarm activisme. Organiseer je. En gebruik je middelen en talenten. Heb je geld: zet het in. En in jouw geval zou ik zeggen: schrijf!”
“Word lid van een vakbond en een politieke partij, en probeer die te radicaliseren. Ga de straat op, verkondig je mening. Omarm activisme. Organiseer je. En gebruik je middelen en talenten. Heb je geld: zet het in. En in jouw geval zou ik zeggen: schrijf!”
Verder lezen?
Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?
Word abonnee
- Digitaal + magazine — € 8,00 / maand
- Alleen digitaal — € 6,00 / maand
Terugkerende klant? Klik hier om in te loggen
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen
