In 1474 werd Zeynel Bey, zoon van de Turkmeense Sultan Hasan de Lange, ‘voor eeuwig’ te ruste gelegd in zijn persoonlijke mausoleum net buiten Hasankeyf, in het oosten van Anatolië. Hij was gesneuveld in een veldslag met de Ottomanen, en de met azuurblauwe en turquoise tegels versierde tombe was een eerbetoon van de trotse vader aan zijn verloren zoon. Niemand kon vermoeden dat zes eeuwen later een stel Nederlanders Zeynel Beys rust zou komen verstoren.
Op vrijdag 12 mei werd de tombe in zijn geheel verplaatst van de noordelijke oever van de Tigris naar een nieuwe locatie twee kilometer verderop. De Nederlandse firma Bresser Eurasia – gespecialiseerd in “ingewikkelde en specialistische funderings- en verplaatsingsproblematiek” – speelde een cruciale rol in dit ambitieuze en controversiële project.
De reden voor de verhuizing van Zeynel Beys mausoleum ligt enkele kilometers stroomafwaarts: daar werkt de Turkse overheid al enkele jaren aan de bouw van de Ilisudam. Zodra de dam voltooid is, komt een groot gebied onder water te staan, waaronder de historische stad Hasankeyf. Dat lot is ook de meeste historische monumenten in en rond de stad beschoren, maar sommige – zoals het mausoleum van Zeynel Bey – zijn uitverkoren om op een hoger gelegen terrein herplaatst te worden.
Bedreigd door de dam
De operatie van afgelopen vrijdag was een succes: de tombe lijkt de verhuizing zonder significante schade te hebben doorstaan. “Het was een succesvolle uitvoering van een project dat jarenlang is voorbereid. En het is honderd procent goed verlopen,” vertelt Taco Bresser, directeur van de firma Bresser.
Toch was niet iedereen te spreken over het resultaat. Op de website van de actiegroep Initiative to Keep Hasankeyf Alive, een coalitie van 86 organisaties die zich tegen de bouw van de Ilisudam verzetten, verscheen de volgende verklaring: “Deze stap is oneerbiedig en een misdaad tegen de geschiedenis en cultureel erfgoed. We zullen deze zaak met alle mogelijke juridische en democratische middelen blijven volgen.”
Ercan Ayboga, medeoprichter van het Initiative to Keep Hasankeyf Alive, licht de verklaring telefonisch toe. “Er loopt al elf jaar lang een zaak bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens,” legt hij uit. “De Turkse overheid is gedaagd omdat de bouw van de Ilisudam historische monumenten en cultureel erfgoed ernstig bedreigt.”
Volgens Ayboga is onzeker of het EHRM jurisdictie heeft in deze zaak: het is de eerste keer dat cultureel erfgoed in het kader van mensenrechten wordt geplaatst. Voorts zou de controverse over de bouw van de dam volgens Ayboga voldoende reden moeten zijn voor bouwer Bresser om zich niet met dit project in te laten. De zaak bij het EHRM loopt immers nog en eerder hebben Zwitserse, Duitse en Oostenrijkse banken de financiering van de dam al stopgezet omdat de Turkse overheid zich niet aan gemaakte afspraken hield. Het minste wat Bresser volgens Ayboga had kunnen doen, was wachten totdat de procedure bij het EHRM afgerond was.
Hasankeyf. Foto: Joris Leverink
Het echte culturele erfgoed
De verplaatsing van de tombe werd afgeschilderd als de ultieme bescherming van cultureel erfgoed, maar sommigen zien dat anders. John Crofoot woont sinds vijf jaar in Hasankeyf en is een van de oprichters van Hasankeyf Matters, een kleine NGO die de stad van de verdrinkingsdood wil redden. Een van de grootste tekortkomingen van de operatie is dat de lokale bevolking nooit om hun mening is gevraagd. “Voor hen is dit een schokkende ontwikkeling,” vertelt hij. “De omgeving waar zij hun hele leven hebben doorgebracht, wordt ontmanteld – en ze hebben daar niets over te zeggen.”
Crofoot heeft aarzelingen bij het argument van de bescherming van cultureel erfgoed. Hasankeyf is meer dan de acht monumenten die nu worden gered, betoogt hij. De stad, de citadel, de omliggende tuinen en dorpen vormen een integraal geheel; een “compleet middeleeuws stedelijk ecosysteem,” zoals Crofoot het noemt. Het culturele erfgoed bestaat niet uit een handvol afzonderlijke bouwwerken, maar wordt gevormd door de onderliggende relaties tussen bewoners van Hasankeyf en hun natuurlijke, culturele en historische omgeving. Vanuit dat perspectief is de verplaatsing van de tombe niet de redding van cultureel erfgoed, maar juist onderdeel van de vernietiging ervan.
Taco Bresser is het niet met deze analyse eens. Hij geeft aan zich bewust buiten de politiek te houden en enkel tot doel heeft een bijdrage te leveren aan het behoud van cultureel erfgoed. Soms zijn de omstandigheden nou eenmaal zo dat een monument veplaatst moet worden, zo verklaart Bresser.
“Sommige mensen stellen dat cultureel erfgoed enkel op de originele locatie waarde heeft. Wij geloven dat het er om gaat hoe het zo goed mogelijk aan het publiek te kunnen tonen.”
Onvermijdelijke overstroming
De verplaatsing van Zeynel Beys tombe was technisch een succes, zeker als je bedenkt wat er allemaal mis had kunnen gaan. Maar de redding van dit historische monument maakt de weg vrij voor grote verwoestingen: het grootste deel van de stad zelf zal verdwijnen, evenals de monumenten die niet verplaatst kunnen worden, de schatten die nog onder de grond verborgen liggen en de omliggende grotten die al meer dan 12.000 jaar worden bewoond.
Zolang de Ilisudam niet af is en het waterreservoir niet gevuld kan worden, blijven de bewoners hopen dat Hasankeyf gered kan worden. Nu het mausoleum is verplaatst, lijkt de overstroming van de oude stad met haar culturele en historische schatten onvermijdelijk.
Wanneer het lokale bewoners en activisten niet lukt de Turkse overheid op het laatste moment op andere gedachten te brengen, zal Zeynel Bey boven op de heuvel snel gezelschap krijgen van duizenden stadsgenoten, op de vlucht voor het water.
