Er is nog steeds veel minder oog voor dat het geweld in Irak geleid heeft tot een van de grootste vluchtelingencrises ter wereld. Ruim 2 miljoen Irakezen hebben een veilig heenkomen gezocht in de buurlanden Syrië en Jordanië en enkele andere landen in het Midden Oosten. Een even groot aantal is binnen Irak ontheemd geraakt. De vluchtelingen zijn veel minder zichtbaar dan hun lotgenoten uit andere gebieden omdat er nauwelijks vluchtelingenkampen zijn en beelden van colonnes mensen ontbreken. De meeste vluchtelingen en ontheemden vinden een tijdelijk heenkomen bij familie of bekenden in andere delen van Irak of in de volkswijken van de grote steden in de buurlanden waar ze met hun spaargeld een appartementje huren. Dat maakt het drama niet minder groot. In landen als Syrië, Jordanië en Libanon hebben vluchtelingen geen officiële status en krijgen zij alleen een tijdelijke mogelijkheid tot verblijf. Deze landen zitten niet te wachten op een nieuw vluchtelingenprobleem naast de Palestijnse vluchtelingen die zij al decennia lang op vangen.
Het vluchtelingenprobleem is meer dan een bijproduct van het geweld in Irak. De vele aanslagen en moordpartijen die zo doelloos leken in de afgelopen jaren, blijken wel degelijk een doel te hebben gehad: vrijwel alle wijken van Bagdad en andere steden in Irak met een gemengde bevolking zijn nu etnische en sektarisch gezuiverd De Sjiieten zoeken het zuiden van Irak en Sjiitische wijken op, de Soennieten het westen en de Soennitische stadsdelen. De Koerden hebben zich grotendeels in Koerdistan teruggetrokken en Christenen en andere kleinere religieuze groepen wijken massaal uit naar het buitenland en naar het relatief veilige Koerdistan. De etnische en sektarische zuivering van Irak is grotendeels voltooid, en dat is waarschijnlijk de voornaamste reden waarom het geweld sinds het najaar van 2007 afgenomen is. Van meer veiligheid is dus allerminst sprake: vluchtelingen en ontheemden kunnen ook nu niet terug. Zelfs als het geweld blijvend afneemt zal er voor de meest kwetsbare groepen geen plaats zijn in Irak. Kleinere religieuze groepen, zoals de 500.000 Christenen in Irak, behoren daar zeker toe. De recente moord op de Chaldeesche bisschop Paulos Faraj Raho uit Mosul maakt eens te meer duidelijk hoe onveilig Irak nog steeds voor hen is. Maar ook voor etnisch of religieus gemengde gezinnen of intellectuelen die kritisch staan tegenover de politieke leiders wordt Irak er voorlopig niet veiliger op.
Het vluchtelingenprobleem is ook niet alleen een humanitair probleem. De ervaring met Palestijnse vluchtelingen in het Midden-Oosten laat zien dat een onopgelost vluchtelingenprobleem een blijvend politiek probleem is. Vluchtelingen en ontheemden kunnen een speelbal worden van politieke groepen en milities, zeker als de opvang aan hen wordt overgelaten. Dat is nu al zichtbaar rond de Iraakse stad Kirkuk, waar zowel de Koerdische regionale regering als Arabische leiders de ontheemden inzetten om het overwicht in de stad te krijgen. Frustratie en verbittering bij vluchtelingen kan gemakkelijk tot radicalisering leiden. Met vier miljoen Irakezen op de vlucht lijkt het Midden-Oosten een nieuwe tijdbom rijker te zijn geworden.
Met zijn groot vluchtelingenprobleem kan en mag het Midden-Oosten niet alleen gelaten worden. Toegegeven, Syrië, Jordanië en de andere landen maken het de internationale gemeenschap niet gemakkelijk om hulp te verlenen als zij de vluchtelingen geen status willen verlenen. Maar de inspanning van Europese landen blijft achter. Tot nu toe zijn slechts 5000 door de VN vluchtelingenorganisatie UNHCR geregistreerde vluchtelingen in andere landen gehuisvest. Dat maakt het niet bepaald gemakkelijk om Syrië en Jordanië op hun plicht te wijzen vluchtelingen te erkennen en te beschermen. Nederland heeft de weinig indrukwekkende toezegging gedaan om 125 Irakezen per jaar op deze manier op te nemen. Enige ruimhartigheid zou toch op zijn plaats zijn.
De Nederlandse Regering is tot nog toe niet achtergebleven als het ging om het toezeggen van middelen voor humanitaire hulp. Toch is er van de 265 miljoen dollar die de VN verwacht nodig te hebben voor een geïntegreerde aanpak van het vluchtelingenprobleem slechts een schijntje toegezegd door donoren. Na al het gezichtsverlies dat de VN in de afgelopen jaren over en in Irak geleden heeft zou het absoluut geen kwaad kunnen als de opvang van vluchtelingen wel goed aangepakt kan worden. Ook dat zou al een reden zijn voor ruimhartigheid.
Maar bovenal dient de Nederlandse regering zich ter dege te beseffen dat het Iraaks vluchtelingen- en ontheemdenprobleem in het Midden-Oosten een langdurig probleem zal worden dat nog jaren om een actieve politieke en humanitaire inzet zal vragen. De Nederlandse regering zou bij haar Europese collega's zich hard moeten maken voor een Europees aanbod en een eis aan Irak en de buurlanden. Het aanbod om voor de komende vijf jaar betrokken te blijven bij de opvang vluchtelingen, met humanitaire hulp en inzet bij herhuisvesting of re-integratie voor zij die terugkeren. En de eis de rechten van vluchtelingen op veiligheid en bescherming te respecteren, hen niet te gebruiken voor politieke doeleinden en hen niet terug te sturen in de armen van hun moordenaars. De Nederlandse regering heeft onlangs in haar mensenrechtenstrategie de verwevenheid tussen mensenrechten, vrede en veiligheid tot een centraal thema in deze strategie benoemd. Terecht constateert de regering dat voortdurende mensenrechtenschendingen op termijn vrijwel altijd tot instabiliteit leiden. De Iraakse vluchtelingencrisis biedt de Nederlandse regering een kans om dit beleidsvoornemen waar te maken.
Jan Jaap van Oosterzee is bij de vredesorganisatie IKV Pax Christi verantwoordelijk voor vredesprocessen in het Midden Oosten