Kunnen we stoppen met het woord ‘duurzaam’?

Of anders deze: op een feestje vertelt een collega je trots over haar nieuwe elektrische auto. Geweldig natuurlijk, deze ‘duurzame’ wagen, omdat hij in plaats van een verbrandingsmotor een lithium-ion-accu heeft, waarvan de grondstoffen gewonnen werden in een zeldzame aardmetaalmijn, met een vergiftigde en radioactieve woestenij als gevolg.

We worden zo vaak met het woord ‘duurzaamheid’ om de oren geslagen dat het inmiddels weinig meer is dan een modewoord — een populaire term die in zoveel verschillende contexten wordt gebruikt dat de betekenis ervan verloren is gegaan.

Dit is natuurlijk niets nieuws. Sterker nog, de realisatie dat er iets mis is, is één van de drijvende krachten achter de populariteit van de term ‘duurzaamheid’. Als gevolg van een groeiende publieke bezorgdheid over de toestand van natuurlijke gemeenschappen, en de sombere vooruitzichten voor de mensheid zelf, is er een toenemend besef dat het leven zoals we het kennen in feite niet duurzaam is. En dat we bovendien zelf verantwoordelijk zijn.

Naarmate dit inzicht omslaat naar een combinatie van schuld en angst zoeken beleidsmakers, bedrijven en uiteindelijk consumenten 3 naar manieren om (in elk geval naar de buitenwereld toe) hun eigen verwijtbaarheid te verminderen. Klimaatverandering vormt een wereldwijde bedreiging met dermate grote belangen, dat het niet zo gek is dat het voor zowel marketeers als politiek campagnevoerders een moreel wedstrijdje touwtrekken is geworden om wie zichzelf kan verkopen als de meest verantwoorde op het gebied van milieu.

Ik begrijp het ook wel. Voor veel organisaties met oprechte, goede bedoelingen is ‘duurzaamheid’ een manier waarop ze hun MVO4-inspanningen samenvatten. Het is een beknopte omschrijving van één van de bedrijfswaarden door middel van een veelgebruikte term die de meeste mensen min of meer begrijpen. In de legitiemere gevallen is wat er eigenlijk gezegd wordt dat ze actief nastreven om milieuschade die gepaard gaat met productie terug te dringen.

Anderzijds is het voor een hoop bedrijven met minder oprechte, goedbedoelde motieven niet meer dan een marketingslogan, zonder enige betekenis of waarde. Zoals een artikel in Harvard Business Review het verwoordt, is het verworden tot “een nieuwe vorm van public relations … gebruikt om winstgevende activiteiten die toevallig de maatschappij ten goede komen te omschrijven”.

Het lijkt misschien op elkaar: enerzijds het opstrijken van de eer voor incidenteel positieve bijwerkingen en anderzijds het internaliseren van milieuvriendelijke doelstellingen binnen je organisatie. Maar ze vormen in werkelijkheid een wereld van verschil. Hoewel de mate van opzet ongetwijfeld varieert, blijft het zo dat veel duurzaamheidsclaims op zijn best misleidend zijn, en in het ergste geval ronduit onwaar.

En dat niet alleen—het is bovendien schadelijk voor hoe we het meest urgente probleem waar deze maatschappij voor staat beschouwen. Namelijk: hoe voorkomen we verdere permanente milieuschade en keren we de ontelbare trends van groeiende vervuiling, uitsterving en ecocide om? Te midden van alle rumoer van een woord dat zo gemakkelijk gebruikt wordt als duurzaamheid raken we afgestompt voor zijn eigenlijke betekenis.

Los van de arrogantie van een definitie die zich expliciet alleen bekommert om het welzijn van mensen, is deze omschrijving ook anderszins problematisch.

Het tweede probleem met bovenstaande definitie is dat deze de betekenis van het woord verdraait naar iets dat zogenaamd betrekking heeft op ‘wereldwijde bedrijfs- en economische systemen’. Dit impliceert ten onrechte dat het woord inherent verbonden is aan bedrijfsvoering en economie, terwijl dat slechts twee voorbeelden zijn van waar het op toegepast kan worden. Ik betwijfel of niet-geïndustrialiseerde, daadwerkelijk duurzaam levende culturen het hiermee eens zouden zijn.

Een veel betere definitie die ik ben tegengekomen is “betrekking hebbend op een systeem dat zijn eigen levensvatbaarheid behoudt, door technieken te hanteren die continu hergebruik mogelijk maken”. Los van het feit dat dit een veel breder toepasbare omschrijving is, is het belangrijkste verschil met de vorige dat het expliciet het behouden van de ‘eigen levensvatbaarheid’ in acht neemt. Met andere woorden: het stelt het hebben van regeneratieve eigenschappen centraal, en daarmee het essentiële aspect van continu hergebruik. Zie je het verschil tussen deze definitie en die van ondersteunen ‘op de zeer lange termijn’?

Net als ieder ander juich ik pogingen toe om het tij te keren, of ze nu vanuit commerciële, politieke, of andere hoeken komen. Maar zolang er ook maar enige sprake is van soorten die dagelijks uitsterven, zolang industriële landbouw een breed geaccepteerde methode voor voedselproductie is en zolang de exploratie van fossiele brandstoffen doorgaat (om maar een paar voorbeelden te noemen) hebben we nog een lange weg te gaan. Laten we dus ten behoeve van transparantie — nog beter, ten behoeve van daadwerkelijke duurzaamheid, wat het gemeenschappelijke doel moet blijven — deze inspanningen bij hun echte naam noemen.

Hoe we taal gebruiken is niet alleen een weergave van, maar ook van invloed op hoe we de wereld waarnemen. Zolang we onszelf toestaan taal te hanteren die bewust of onbewust tot gevolg heeft dat de realiteit buiten de deur wordt gehouden, zullen we geen schijn van kans maken om onze blik op — en daarmee ons handelen in — de wereld te veranderen.