Femke Halsema’s tirannie van de middelmaat

Haar kritisch onvermogen wordt verder aangevuld door een deplorabele rangorde van “prioriteiten”. Met volledige ongeloof lees ik dat “de schade die wordt toegebracht aan de open cultuur: de Europese esprit van vrijheid, tolerantie en nieuwsgierigheid” ernstiger is dan de uitholling van mensenrechtenverdragen en nationale rechtsregels. Niet de onderdrukking, uitbuiting, uitsluiting, dood en ontwaarding die wij toebrengen aan kwetsbare mensen; nee, het is de schade aan de ‘Europese esprit’ die we het meest moeten berouwen.

Halsema schermt ondertussen met het politieke gedachtegoed van Karl Popper, maar dit brengt haar niet tot kritische inzichten. Poppers politieke en epistemologische filosofie spoort aan tot een kritische houding tegenover het utopische beeld van het Westen. Hij situeert de vijanden van open samenlevingen niet buiten maar binnen de (westerse) samenleving en identificeert de totalitaire kiemen binnen Europa’s filosofische traditie. Zijn analyse van Plato, Hegel en Marx onthult hén als de vijanden van de open samenleving, terwijl Halsema dat gevaar juist externaliseert: de barbaren staan aan de poorten, en Halsema leeft in een bezet Europa.

Haar onvermogen om het Europese project kritisch te bezien komt naar voren in uitspraken als: “Dan is het ook begrijpelijk […] dat gematigde, regerende politici zich laten verleiden tot een wedren in repressieve maatregelen om populisten de wind uit de zeilen te nemen”, en: “Ik probeer een antwoord te vinden op de vraag of we hun een veilige toekomst kunnen bieden zonder onze welvaart onverantwoord op de tocht te zetten en de tegenstellingen in onze samenleving te laten oplopen.”

Het verbaast me ook niet dat Halsema voorstander blijkt te zijn van redelijkheid, geleidelijkheid en kosten-en-batenanalyses – het favoriete kader van de geprivilegieerde technocraat. Juist degenen die het meest te verliezen hebben bij de ontmanteling van repressieve, uitbuitende en onderdrukkende systemen zullen geleidelijke verandering, in de bewoordingen van Popper de ‘stapsgewijze sociale technologie’ (piecemeal social engineering) vooropstellen. Denk aan wijlen Eberhard van der Laans voorstel tot het langzaam uitfaseren van de racistische Zwarte Piet over tien jaar. Zo ook Halsema: laten we vooral “het historisch proces van begrenzing van landen, gebieden en gemeenschappen [niet ongedaan maken]. Dat is ook niet wenselijk”.

De filosoof Giorgio Agamben spoort, geïnspireerd door Arendt, juist aan tot een herpositionering van de (eventueel stateloze) migrant tot de kern van het Europese institutionele bestel, in plaats van de staatsburger: “We zouden kunnen kijken naar Europa […] als een a-territoriale of extraterritoriale ruimte waarin alle inwoners van de Europese staten (burgers en niet-burgers) in een positie vluchten of vertrekken zouden kunnen zijn, en de status van Europese burgers zou betekenen: in-staat-van-vertrek (uiteraard ook immobiel).”2 Dit soort kritieken leidden tot het in 2015 opgestelde International Human Mobility Charter of Palermo, dat onomwonden gebiedt dat “mobiliteit moet worden erkend als een onvervreemdbaar mensenrecht”. 3

Dit ‘Zatopia’ komt neer op een vrijbrief voor business as usual. De militarisering van Europa’s grenzen mag gerust voortduren. Het beeld van vluchtelingen als een gevaar voor Europese utopie blijkt onverwoestbaar. Europa en haar multinationals, banken, politici, media en consumenten moeten gevrijwaard blijven van enige verantwoordelijkheid voor de oorlogen, hongersnoden, klimaatverandering, fragiele en corrupte overheden en repressie van mensenrechten. In plaats daarvan moet de internationale gemeenschap (lees: het Westen) diezelfde fragiele staten gaan onteigenen van grondgebied: kolonialisme als waarborging van de Europese esprit en haar dystopische impact op de wereld.

Halsema zegt uiteindelijk op zoek te zijn naar een gulden middenweg, hoe bebloed en exclusief deze ook moge zijn. Het behoud van Europese welvaart, de illusoire esprit van vrijheid en interne vreedzaamheid is echter haar oogmerk. Ze lijkt te pleiten voor een ‘plicht om mensen in nood te helpen’, maar daartegenover staat een hoger imperatief: “Wij kunnen niet worden verplicht om vluchtelingen in ons huis en onze gemeenschap op te nemen en wij mogen onszelf altijd beschermen tegen gevaar.”

Halsema zal nooit schrijven dat wij in Europa mogelijk een verantwoordelijkheid hebben jegens de aarde die wij shoppend verstikken, jegens mensen wier regeringen wij corrumperen en wier steden we bombarderen, jegens gemeenschappen die we tot de hongersnood veroordelen, jegens gezinnen en jongeren die we in de woestijn en de zeeën laten doodgaan. Echte gerechtigheid is Halsema een brug te ver.

Dit artikel verscheen eerder op Dipsaus Exclusives.