Beeld: Rueben Millenaar
Analyse
Mensenrechten

Wat ‘woke’ écht betekent (en hoe het misbruikt wordt)

Het is misschien wel de meest misbruikte term van het moment: ‘woke’. Bijna honderd jaar geleden bedacht door Afro-Amerikanen om elkaar te waarschuwen voor racistisch geweld. Nu vooral gebruikt door conservatieve stemmen die zich verzetten tegen de emancipatie van allerlei sociale groepen.

Door 13 september 2022
discriminatie emancipatie racisme SDG10 sociaal onrecht woke Wokeness
Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee
Over ‘woke’ heeft iedereen wel een mening, lijkt het. De ‘woke-terreur’ zou Nederland teisteren, aldus schrijver Özcan Akyol in een van de vele columns over ‘woke’. Vooral de academische wereld zou in gevaar zijn. Henk Kummeling, rector magnificus van de Universiteit Utrecht, vindt de ‘doorgeslagen wokecultuur’ ‘heel erg bedreigend voor de universiteit en de academische ontwikkeling’. ‘Daar moet alles gezegd en gedaan kunnen worden wat ieder intelligent mens kan bedenken.’ Ook Tweede Kamerlid Nicki Pouw-Verweij (JA21) is bang voor ‘woke’. Zij stelde een onderzoek naar zelfcensuur in het hoger onderwijs voor.
“

Over wat 'woke' nou precies betekent, lijkt niemand het eens

Meningen over ‘woke’ zijn er dus genoeg, maar over wat het nou precies betekent, lijkt niemand het eens te kunnen worden. ‘U weet toch wel wat woke is?’ vroeg Nieuwsuur-presentator Jeroen Wollaars aan SP-voorvrouw Lilian Marijnissen. ‘Legt u het uit.’ ‘Nee, legt ú het uit.’ Er kwam geen uitleg. Terwijl ‘woke’ beslist geen nieuwe term is. Zwarte Amerikanen gebruikten de term bijna een eeuw geleden al om te waarschuwen voor racistisch geweld. Hoe veranderde een oproep tot solidariteit in een beladen woord, dat door sommigen als hondenfluitje wordt gebruikt voor mensen die emancipatie willen tegenhouden?

‘Wokeness’ bestaat al bijna een eeuw

In 1962 schreef de Afro-Amerikaanse schrijver William Melvin Kelley ‘If You’re Woke You Dig It’, in The New York Times. Daarin nam hij (witte) beatnikschrijvers1 op de hak, die deden alsof ze woorden uit de Afro-Amerikaanse straattaal, zoals ‘cool’ en ‘chick’, zelf hadden uitgevonden. In diezelfde jaren zestig gebruikten Afro-Amerikanen het woordje ‘woke’ ook om elkaar te waarschuwen voor het racistische geweld van witte mensen.
“

Erykah Badu introduceerde 'stay woke' bij een nieuwe generatie

Maar we kunnen nog verder terug. In de jaren dertig zingt de zwarte Amerikaanse blueszanger Huddie ‘Lead Belly’ Ledbetter het protestlied ‘Scottsboro Boys’, over een groep onschuldige zwarte tieners die op reis in Alabama er door twee witte vrouwen van worden beschuldigd hen te hebben verkracht. In een interview in de jaren veertig vertelt Ledbetter hoe zijn liedje uit 1938 een oproep was aan zwarte mensen om waakzaam te blijven – to stay woke – op racistisch gedrag en geweld van witte mensen.

In 2008 werd ‘stay woke’ bij een nieuwe generatie geïntroduceerd door zangeres Erykah Badu – dezelfde generatie waar in 2013 de Black Lives Matter protestbeweging uit wordt geboren. In ‘Master Teacher’ (op Badu’s album New Amerykah) is ‘I stay woke’ het hypnotische refrein van een nummer over de zoektocht naar een wereld waarin zwarte mensen niet door racisme worden gedefinieerd. ‘Stay woke’ betekent voor Badu op je hoede zijn, maar ook blijven dromen.

De 'war on woke' is goed georganiseerd

Conservatieve politici in Europa kijken de kunst af in de VS.

Is ‘woke’ de nieuwe ‘politieke correctheid’?

In het gesprek over ‘woke’ wordt de Britse schrijver George Orwell vaak aangehaald. Niet alleen vindt hij in 1984 de taal Newspeak uit, die de idealen van de totalitaire staat moet waarborgen, ook waarschuwt hij in zijn klassieke essay ‘politiek en de Engelse taal’ (1946) voor ‘sjoemelarijen en perversiteiten’ met de taal, die tot doel hebben ‘leugens als waarheid te verkopen’. ‘Woke’ mensen zouden volgens veel tegenstanders vooral bezig zijn anderen de les te lezen welke taal zij wel of niet zouden moeten gebruiken. Maar de strijd over het woord ‘woke’ gaat over meer dan taal of begripsverminking. Het lijkt inmiddels een politiek codewoord om discussie over institutioneel onrecht in Nederland de kop in te drukken.

Wat politici eigenlijk bedoelen als ze zeggen: 'Red dit land!'

Rechtse en veelal witte politici, journalisten en academici nemen sinds een paar jaar het woord over uit zwarte en linkse kringen en herdefiniëren het om progressieve bewegingen neer te zetten als extremistisch en gevaarlijk. De jonge politieke wetenschapper Yasha Mounk waarschuwt in 2018 bijvoorbeeld voor de gevaren van ‘woke culture’. Iets soortgelijks gebeurde eerder al met het woord ‘politiek correct’: een term uit communistische kringen in de jaren dertig, waarmee progressieve mensen in de jaren zeventig de draak staken met te dogmatische stellingnames in eigen kring. ‘Dat is niet politiek correct, kameraad’, grapten linkse studenten tegen elkaar als iemand een foute grap maakte.

Maar in 1987 opent filosoof Allan Bloom in een boek de aanval op wat hij ziet als de opmars van politieke correctheid aan de universiteit. Linkse docenten zouden jonge geesten vergiftigen met hun relativistische kijk op het leven, in plaats van studenten te leren wat goed en kwaad is. Journalist Richard Bernstein ontketent in 1990 een heftig debat in The New York Times als hij zijn zorgen uit over de ‘groeiende hegemonie van de politiek correcten’ op de universiteit, waar volgens hem opstellen over literaire klassiekers zijn vervangen voor werkstukken over discriminatie en burgerrechten. Die kritiek lijkt op het verwijt dat ‘woke’ studenten nu krijgen van mensen als rector magnificus Kummeling.

“

Docenten die waarschuwen voor woke studenten positioneren zichzelf in een slachtofferrol

In Nederland grijpen rechtse politici en journalisten eind jaren negentig het idee van politieke correctheid aan om te pleiten voor een hardere aanpak van immigratie en immigranten. Elsevier-hoofdredacteur HJ Schoo schetst in 1995 een beeld van een linkse elite die de nagedachtenis van de Tweede Wereldoorlog misbruikt om immigranten te verwelkomen en pamperen. Schoo, de baas van het grootste rechtse weekblad van Nederland, klaagt dat hij zich door de ‘hoeders van het politiek correcte denken’ beknot voelt in wat hij mag zeggen. Journalist en socioloog Herman Vuijsje schrijft in 1997 in zijn boek Correct dat er in Nederland een ‘politiek correct taboe’ heerst op het bespreekbaar maken van problemen met minderheden, die ‘veel te lang met de fluwelen handschoen’ zijn aangepakt. En VVD-politicus Frits Bolkestein begroet de nieuwe en strenge Vreemdelingenwet in 2000 met de constatering dat ‘de prijs van tien jaar politieke correctheid over dit onderwerp hoog is geweest’.
Beeld: Rueben Millenaar

Wil het echte slachtoffer opstaan?

‘Woke’ lijkt een zelfde lot beschoren als ‘politiek correct’. Toch verschilt de aanval op woke op belangrijke punten van de discussie over politieke correctheid. De strijd gaat, ten eerste, niet zozeer over de inhoud van beleid maar over wie slachtoffer is van het beleid. Docenten die waarschuwen voor woke studenten positioneren zichzelf in een slachtofferrol. Zo komen de gevoelens van de (witte, mannelijke) docent centraal te staan in een gesprek dat oorspronkelijk ging over structureel onrecht aan de universiteit dat vooral studenten raakt. De meldingen van discriminatie op Nederlandse universiteiten waren in 2020 in twee jaar tijd meer dan verdubbeld.
“

De witte weerstand tegen woke hult zich in slachtofferschap

Kummeling – de rector magnificus uit het begin van dit artikel – beklaagt zich over studenten die ‘het idee van woke zijn tot in extremis toepassen’ en daarmee ‘docenten confronteren’. Als voorbeeld noemt hij studenten die in 2019 protesteerden tegen een spreekbeurt van de Leidse hoogleraar en Senator van Forum van Democratie Paul Cliteur aan de Groningse Universiteit. Kummeling verdedigt niet het demonstratierecht van studenten, maar schildert Cliteur af als slachtoffer van woke extremisten.

Je kunt je afvragen waarom de witte weerstandsbeweging tegen woke zich hult in slachtofferschap. De ‘antiwoke brigade’ heeft zelf immers vaak een aantoonbaar machtige positie aan de universiteit, in de politiek of in de media, wat voor minderheden en mensen van kleur zeker niet geldt. Aan de Universiteit van Groningen bijvoorbeeld waren in 2016 van de 469 hoogleraren slechts 12 van kleur. Maar jezelf positioneren als slachtoffer is een effectieve strategie om machtsverhoudingen te maskeren. Critici van woke zetten antiracisten sowieso graag neer als spelers met een politieke agenda, terwijl ze zichzelf uitroepen tot de vertolkers van het gezonde boerenverstand.

De ‘war on woke’

Toch is het vooral die witte tegenbeweging die haar politieke macht inzet om met wetten het maatschappelijke gesprek over bijvoorbeeld racisme te smoren. Dat gebeurt niet alleen in de Verenigde Staten, maar ook al in het Verenigd Koningrijk en Frankrijk. In meer dan twintig conservatieve Amerikaanse staten zijn wetten aangenomen die ‘critical race theory’2 uit het klaslokaal moeten weren. Hoewel in de Nederlandse media vooral wordt geschreven over de ‘cancel culture’ onder progressieve studenten, zijn het de conservatieve Republikeinen die deze kruistocht leiden. In nog eens 16 staten gedomineerd door de Republikeinen staan zulke wetten op de politieke agenda.
“

De 'war on woke' gaat om veel meer dan het ridiculiseren van antiracisten

In het Verenigd Koningrijk zouden scholen de ‘betwiste theorieën’ over wit privilege niet meer moeten onderwijzen, betoogt een aanbeveling geschreven in opdracht van het Britse ministerie van Onderwijs. En in Frankrijk richtte de minister van Onderwijs Jean-Michel Blanquer een denktank op om de ‘uit Amerika overgewaaide wokebeweging’ een halt toe te roepen. ‘De Franse republiek is volledig tegenovergesteld aan wokisme’, stelde hij.

De war on woke gaat dus om veel meer dan het ridiculiseren van antiracisten als ideologische tegenstander met simplistische en historisch onjuiste gedachten. Het doel is het terugdraaien van vooruitgang op het gebied van discriminatiebestrijding en minderhedenemancipatie. In Nederland waart de angst voor woke vooralsnog vooral rond in de column– en opiniesecties en leidt het zo nu en dan tot een boek. Tot repressieve wetgeving, zoals in de VS, heeft het nog niet geleid.

Dit artikel verscheen eerder op OneWorld.nl op 12 april 2022.

‘Mijn studenten zijn verbaasd dat ik in de jaren 90 al tegen zwarte Piet demonstreerde’

Zij hadden lang geleden al kritiek op zwarte Piet.

'Er is niets heldhaftigs aan het 'activisme' van bol.com'

Dat het bedrijf zwarte Piet uit het assortiment haalt, is vooral uit lijfsbehoud.

  1. De term ‘beatnik’ slaat op de jonge generatie van eind jaren vijftig, begin jaren zestig, die de levensstijl van de befaamde ‘beat’-dichters uit de jaren 40 nabootsten. ↩︎
  2. ‘Critical race theory’ is een denkkader waarbinnen sociale en juridische rechten worden bestudeerd, en dan vooral de invloed van iemands ras of afkomst daarop. ↩︎

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Verder lezen?

Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?

Word abonnee

  • Digitaal + magazine  —  € 8,00 / maand
  • Alleen digitaal  —  € 6,00 / maand
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen

Factuurgegevens

Je bestelling

Product
Aantal
 Totaal
Subtotaal in winkelwagen € 0,00
Besteltotaal € 0,00

  • € 0,00 iDit is het bedrag dat automatisch van je rekening wordt afgeschreven.

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Lees en steun

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons