Zonder verblijfs­vergunning aan het werk: ‘Werkgevers profiteren van wanhoop’

Hagel, wind of regen: Janice* (48) fietst de hele stad door om naar haar schoonmaakadressen te gaan. Ze is de kostwinner voor haar gezin met man en vijf kinderen. Door schoon te maken in woningen verdient ze zo’n 14 à 15 euro per uur. “Het is net genoeg om alle rekeningen te betalen, maar dan blijft er niets over.” Daarom maakt ze in de avonduren ook nog schoon in een café. “Daar doe ik het harde werk: wc’s, keukenmachines, deuren en vloeren schoonmaken.”  

Janice verhuisde vijf jaar geleden van Brazilië naar Nederland en heeft geen verblijfsvergunning. De families waar ze schoonmaakt vertrouwen haar de sleutels van hun huizen toe, maar daar staat weinig salaris tegenover. “Ik vind het weinig geld, maar wat kan ik eraan doen? Veel gezinnen willen niet meer betalen.”  

Uitgesloten 

Het verhaal van Janice staat niet op zichzelf. Naar schatting wonen er in Nederland twintig- tot zestigduizend ongedocumenteerde mensen. Hoeveel van hen werken, is niet bekend. Maar de experts en hulporganisaties die OneWorld voor dit artikel sprak, denken dat het om enkele tienduizenden mensen gaat.  

Zonder verblijfsvergunning kun je niet legaal werken, maar net als ieder ander hebben ongedocumenteerde mensen geld nodig om van te leven. Bovendien zijn zij uitgesloten van vrijwel alle sociale voorzieningen: zij kunnen geen aanspraak maken op een sociale huurwoning, uitkering of zorgverzekering. Ook is het niet mogelijk om een bankrekening te openen of een beroep te doen op de voedselbank. Het enige waar ze recht op hebben is noodzakelijke medische zorg, rechtsbijstand en – voor kinderen tot 18 jaar – onderwijs. Ongedocumenteerde mensen die hun werk verliezen, lopen daarom groot risico om op straat of in een noodopvang te belanden.  

Daarom is Janice zuinig op de contacten die ze heeft. “Ik heb wel eens meegemaakt dat ik bij iemand schoonmaakte die niet tevreden was en me niet wilde betalen. Toen probeerde hij me zwart te maken bij zijn buurvrouw, waar ik ook schoonmaakte. Gelukkig is dat niet gelukt.” De laatste tijd merkt ze dat er meer ongedocumenteerde schoonmakers zijn en het moeilijker is om werk te vinden. Zelf vond ze via een kennis haar schoonmaakadressen. “Omdat het een kennis van me was kostte dat me geen geld, maar ik ken veel mensen die een tussenpersoon 1 moeten betalen. Meestal kost dat je een werkweek aan inkomen.”  

Ongedocumenteerde mensen vinden meestal werk in sectoren als de bouw, horeca en huishoudelijk werk. “Het is werk waar veel mensen hun neus voor ophalen”, zegt hoogleraar arbeids- en migratiegeschiedenis Leo Lucassen. Doordat steeds meer mensen gaan studeren en steeds meer vrouwen beter betaald werk doen, nemen tekorten toe in sectoren met fysieke en laagbetaalde arbeid. “Vroeger werkten Nederlandse vrouwen in de schoonmaak en scholieren in de landbouw. Nu doen migranten dat werk.” Bovendien is in die sectoren relatief weinig controle en registreren werkgevers hun personeel niet altijd. “De kans dat de arbeidsinspectie ergens binnenvalt, is klein. Bij huishoudelijke diensten is er al helemaal weinig controle. Daar profiteren rijke huishoudens van door goedkope arbeidskrachten aan te nemen.”  

Wet arbeid vreemdelingen 

Een werkgever die ongedocumenteerde mensen in dienst heeft, overtreedt de Wet arbeid vreemdelingen en kan daarvoor per werknemer een boete krijgen tussen de 2.250 en 11.250 euro. Toch kunnen werkgevers financieel profiteren van ongedocumenteerd personeel. Volgens de arbeidsinspectie hadden werkgevers die de Wet arbeid vreemdelingen overtraden in 2024 gemiddeld 60 procent minder kosten dan wanneer ze zich wel aan alle regels zouden houden. Ze besparen op loon en ontduiken de afdracht van loonbelasting, pensioenpremies en vakantiegeld. Doordat ze geen officiële arbeidscontracten opstellen, vindt het werk grotendeels buiten het zicht van toezichthouders plaats.  

De arbeidsinspectie constateerde in 2024 276 keer 2 een overtreding van de wet, maar het financiële voordeel is nog steeds groter dan de boete. In bijna 90 procent van de gevallen die de arbeidsinspectie onderzocht, haalden de werkgevers door het overtreden van de wet binnen een jaar al meer financieel voordeel dan de boete gekost heeft. Om het voordeel te beperken verhoogde de arbeidsinspectie de maximale boete per werknemer in 2025 van 8.000 naar 11.250 euro.  

Controle! 

Siham* (39) heeft meteen door wat er aan de hand is als ze de politie en arbeidsinspectie in de verte ziet aankomen. Ze is aan het werk als schoonmaker op een vakantiepark, maar zonder verblijfsvergunning mag dat officieel niet. Ze verstopt zich nog snel in de bosjes, maar zonder succes. Een van de parkgasten wijst de politie aan waar ze zich verstopt heeft en ze krijgt een waarschuwing. Het is niet de laatste keer dat Siham risico loopt op uitzetting naar Marokko. De politie geeft haar zelfs een keer een terugkeerbesluit 3: “Ze zeiden dat ik binnen zeven dagen het land moest verlaten.” 

Toch bleef Siham in Nederland, waar ze al van jongs af aan woont. Na 25 jaar ongedocumenteerd te hebben geleefd, heeft ze sinds een paar maanden een verblijfsvergunning. Ze herinnert zich haar zwarte werk om rond te komen nog goed: als schoonmaakster, oppas, kok en buikdanseres in clubs. “Ik had een werkgever voor wie ik de hele dag werkte en maar 5 euro kreeg. Ik moest een heel reclamebedrijf schoonmaken én mijn eigen vervoer betalen.” Bij andere werkgevers in de schoonmaak verdiende ze meer, maar veel was het nooit. Op de meeste plekken kreeg ze tussen de 8 en 10 euro per uur. Hoewel ze eigenlijk meer geld nodig had, accepteerde ze het salaris meestal toch. “Soms kreeg ik maar de helft van het geld uitbetaald, maar ik wilde mijn baan niet kwijtraken.” Die machtsverhouding maakt haar boos. “Ondertussen koopt zo iemand van ons zweetgeld een nieuwe Mercedes.” 

Machtsverhouding 

Werkgevers die te weinig, te laat of helemaal niet betalen. Het klinkt Anna Ensing van FairWork bekend in de oren. FairWork informeert en ondersteunt slachtoffers van arbeidsuitbuiting. In 2024 kreeg de stichting 76 nieuwe zaken binnen van ongedocumenteerde mensen. In veel van de zaken kregen mensen een deel van hun geld niet uitbetaald. “Ze willen dan ook niet stoppen met werken of ruziemaken, omdat ze bang zijn dat ze dat geld dan helemaal niet meer krijgen.” 

FairWork helpt mensen om het geld waar ze recht op hebben toch te krijgen, bijvoorbeeld door bemiddeling met werkgevers en juridische procedures. Want ook als je ongedocumenteerd bent, heb je arbeidsrechten. Denk bijvoorbeeld aan recht op minimumloon, vakantiegeld, doorbetaling bij ziekte en een veilige werkomgeving. Maar door de scheve machtsverhouding tussen werkgever en werknemer is het niet makkelijk om voor je rechten op te komen. Bovendien houden werkgevers meestal geen administratie bij over hun ongedocumenteerde werknemers, waardoor het achteraf lastig te bewijzen is waar je recht op had. Ensing: “Het is het grote dilemma voor ongedocumenteerde mensen: op papier heb je rechten, maar in praktijk is het heel moeilijk om die rechten op te eisen, omdat je zoveel te verliezen hebt.” 

Verkeerd beeld  

“Vind je 5 euro per uur te weinig? Polen doen dit werk voor 3 euro”, kreeg Tamayi* (59) te horen op de boerderij waar hij werkte. Samen met andere ongedocumenteerde mensen was hij zeven dagen per week verantwoordelijk voor het melken van duizend koeien. In Zimbabwe werkte Tamayi als ingenieur aan de universiteit en vanwege zijn technische kennis moest hij op de boerderij de melkmachines bedienen.  

Ondanks het werk dat ze verrichten, is er weinig politieke en media-aandacht voor werkende ongedocumenteerde mensen. “Het beeld is dat ongedocumenteerde mensen slachtoffers zijn, die hulpverleners van straat moeten rapen”, vertelt onderzoeker Minke Hajer. “Maar veel mensen zonder verblijfsvergunning werken juist.” Uit haar onderzoek voor het project I-CLAIM blijkt daarnaast dat politiek en media ongedocumenteerde mensen vooral in verband brengen met een afgewezen asielaanvraag. Andere groepen, die bijvoorbeeld met een werk- of toeristenvisum naar Nederland komen en vervolgens blijven, blijven daardoor buiten beeld. 4 

Hoogleraar Lucassen bekritiseert de manier waarop het kabinet omgaat met migratie. “Aan de ene kant haalt Nederland massaal mensen binnen voor tijdelijke arbeid en aan de andere kant laat de regering mensen verdrinken in de Middellandse zee.” Het beeld dat het kabinet schetst van migranten, klopt niet. “Er wordt gedaan alsof migranten alleen hun hand op willen houden, terwijl ze zo graag willen werken.”  

Inmiddels werkt Tamayi niet meer op de boerderij, omdat het werk fysiek te zwaar werd. Van de mensen die er nog steeds werken hoort hij dat er niks is veranderd. “De prijzen van eten in de supermarkt zijn verdubbeld, maar de mensen die op die boerderij werken verdienen nog steeds 5 euro per uur.” De werkgever maakte misbruik van hun kwetsbare positie, vertelt hij. Via FairWork leerde hij meer over de rechten die je als ongedocumenteerd persoon hebt. “Het is moderne slavernij. Werkgevers profiteren van goedkope arbeid, want mensen zijn wanhopig: ze zouden zelfs 1 euro per uur accepteren.” 

*De volledige namen van Janice en Siham zijn bij de redactie bekend. De naam van Tamayi is gefingeerd, de echte naam is bij de redactie bekend.