‘We moeten het hebben over de trauma’s van taal’

Met zijn broer Saleh, ook schrijver en grotendeels doof, overlegt hij luid in het Arabisch hoe ze de falafel en het bonengerecht ful later zullen opdienen. Dan valt zijn Vlaamse partner Lies Craeynest binnen met boodschappen en begroet iedereen in het Engels en Nederlands. Als een warme quiche op de grond valt, vloekt ze in het Frans. Een paar uur later vult de eetkamer zich met gerechten, wijnen, schrijvers en talen uit Zuid-Afrika, Brazilië, Ghana, Angola, Somalië, Ethiopië en Nederland.

“De Europese literatuur- en kunstinstellingen hebben geen oog voor de vele migrantentalen die op dit continent leven”, zo legt hij zijn motivatie voor het festival uit. “Voor migranten zoals ik is het heel normaal om van de ene naar de andere taal te schakelen en al die talen zijn voor ons even waardevol. Maar de literatuurwereld stelt vooral de dominante Europese talen centraal: Engels, wellicht Frans. Maar geen Spaans of Portugees bijvoorbeeld. En al helemaal geen migrantentalen als Tigrinya of Lingala. Met mijn festival wil ik die rijkdom en complexiteit de ruimte geven.”

De festivalnaam Asmara-Addis verwijst naar de hoofdsteden van de landen waar zijn ouders vandaan komen: zijn moeder uit Eritrea (hoofdstad Asmara), zijn vader uit Ethiopië (hoofdstad Addis Abeba). De twee landen waren rond zijn geboorte in 1975 verwikkeld in een bloedige strijd om Eritrea’s onafhankelijkheid. Hij werd geboren uit een verboden huwelijk. Een spagaat die symbool zou gaan staan voor zijn leven; nooit ergens écht bij horen.

Addonia excelleert ondertussen wel in Arabisch op school en ontdekt zijn liefde voor literatuur. Hij verslindt verboden boeken, van de Soedanese Tayeb Salih tot de Britse Virginia Woolf. Maar zijn moeder ziet meer kansen in Europa dan in het discriminerende Saoedi-Arabië en stuurt ze naar Londen, waar ze als minderjarige asielzoekers alleen belanden. “We waren vijftien en zeventien, en spraken geen woord Engels.” Maar Addonia weet zich een weg te vinden in de academische wereld. Hij studeert economie en later ontwikkelingsstudies als anderen slapen. “Jarenlang heb ik niet meer dan drie uur per nacht geslapen.” Zijn moeder ziet hij vijftien jaar niet. Dan ontmoet hij in Londen zijn Vlaamse partner Craeynest, waarmee hij naar Brussel verhuist en twee kinderen krijgt. Opnieuw wacht hem een andere taal.

Silence heeft veel autobiografische elementen. Het boek, dat onder meer werd genomineerd voor de Britse Orwell-prijs voor politieke fictie, volgt de hechte band tussen de Eritrees-Ethiopische tiener Saba en haar dove broertje Hagos in een Soedanees vluchtelingenkamp. Het laat zien hoe het verstikkende conservatisme uit Eritrea ook regeert in de mensonterende vluchtelingenkampen, en hoe de rebelse Saba en alle anderen in zo’n omgeving overleven. Addonia verklaart vluchtelingen niet heilig. Hij beschrijft ze vooral als menselijk en verschillend: een dichter, een verkrachter, een imam, een travestiet, een vreemdganger, een priester, een fantast. De titel verwijst naar hoe gedwongen migratie je wortels doet vervagen.

“Dat was bij mijn eerste roman uit 2008, Als gevolg van liefde, nog niet zo. Dat gaat over een verboden liefde in Saoedi-Arabië. Toen was ik nog gevoelig voor goedkeuring van mensen die met de Engelse taal zijn opgegroeid. Op advies van redacteuren heb ik scènes veranderd. Een vrouwelijke hoofdfiguur beschreef ik eerst bijvoorbeeld vaag, om aan te geven hoe onzichtbaar ze was in de samenleving. Maar volgens de redacteuren moest zij duidelijker omschreven worden omdat westerlingen het anders niet snapten. Dat deed echt af aan de subtiliteit.”

“Dat eerste boek was een succes, het is in twintig talen vertaald. En toch bevatte het veel minder mijn taal en mijn belevingswereld dan Silence.” Dat zit bijvoorbeeld vol woorden voor Oost-Afrikaanse gerechten, kleding en instrumenten die niet worden verklaard. “Het heeft jaren geduurd voordat ik én uitgevers de meerwaarde zagen van imperfectie. Ik ben namelijk geen gevangene van grammaticaregels of dogma’s. Geen enkele taal helemaal beheersen is meer werk, maar het biedt migranten zoals ik ook vrijheid. Mijn uitgever, de Zimbabwaans-Britse Ellah P. Wakatama, zei: ‘Jij hebt je eigen taal ontwikkeld.’ En ze gebood de eindredacteur om van mijn Engels af te blijven.”

Die beslissing heeft hem veel gekost: “Mijn moeder kreeg bedreigingen vanuit de Eritrese gemeenschap: hoe kon ze haar zoon toestaan over seksualiteit en naaktheid te schrijven? Ik moest berouw tonen. Anderzijds vonden westerse redacteuren mijn thema’s eerst niet passen bij een verhaal dat zich afspeelde in een vluchtelingenkamp. Dat moest over oorlog en ellende gaan, niet over liefde en lust. In die zin kom ik van veel kanten onbegrip tegen.”

Daarom is hij zo van slag als iemand, die een bescheiden financiele bijdrage heeft geleverd aan het festival, na afloop zegt dat ze “de volgende keer meer witte bezoekers” zou willen zien. Haast in tranen zegt hij: “Er waren genoeg witte mensen in het publiek, maar ze waren niet in de meerderheid. Dat maakte haar ongemakkelijk. Vaak ben ik op dit soort festivals de zwarte attractie waar het bijna volledig witte publiek onwetende vragen op kan afvuren die niks met literatuur te maken hebben. Daarom hebben wij mensen uitgenodigd uit allerlei gemeenschappen; wit, zwart, moslim, christen, hetero, gay. Dit was de bedoeling. Pijnlijk dat ze die meerwaarde niet zag.”

Is hij inmiddels thuis in Brussel? “Tja. Ik associeer ‘thuis’ met een gevoel, niet met een locatie”, zegt hij na een wandeling langs zijn favoriete plekken in de stad: de kunstopleiding in een oude abdij, waar hij les gaf. Het Roemeense café waar hij jarenlang elke dag aan zijn roman werkte. Een bevreemdende paal met het hoofd van een Congolese vrouw – ze lijkt wel onthoofd – en de namen van Belgische kolonisatoren erop. “Zie je de graffiti onderaan? Congo libre (vrij Congo), staat er.” En de grote vijver van Elsene waar hij nog elke avond een rondje loopt om stilte te ervaren. “Hier kreeg ik het idee voor de titel van Silence. In het donker, aan het water besefte ik dat ik pas echt vloeiend spreek als ik stil ben. Dan kan ik op mijn gemak zijn met mezelf. Dan ben ik vrij.”

Dit artikel verscheen eerder op OneWorld.nl op 28 april 2020.