Wat levert het basisinkomen Nederland(ers) op?

Vanaf 2007 ging Roumen van het ene tijdelijke contract naar het andere. Dieptepunt voor haar was de tijd dat ze twee nulurencontracten had, waardoor ze maandelijks netto onder bijstandsniveau uitkwam. Wat de oplossing voor Roumen was geweest? Een basisinkomen. Daar is ze heilig van overtuigd.

Vijf eeuwen later spreekt de Vereniging Basisinkomen Nederland van ‘een periodiek uitgekeerd, vrij besteedbaar bedrag voor iedere burger, dat voldoende is om volwaardig van te leven, zonder dat daar een verplichting tegenover staat en ongeacht inkomen, vermogen of samenstelling van het huishouden’. Het zou armoede opheffen, ongelijkheid bestrijden en mensen meer vrijheid geven, zeggen voorstanders. Het is onbetaalbaar en schaadt de economie en productiviteit, zeggen tegenstanders.

Het basisinkomen kan dus een aantrekkelijk antwoord zijn op het complexe toeslagenstelsel. Afhankelijk van de hoogte van het basisinkomen kan een deel of het hele stelsel namelijk worden afgeschaft. Het stelsel wordt eenvoudiger, mensen weten beter waar ze aan toe zijn en het controle- en administratieve apparaat kan (deels) worden afgetuigd. Mensen krijgen immers onvoorwaardelijk geld op hun rekening gestort. Met een basisinkomen verdwijnt ook de armoedeval en zal werken altijd lonen: wat je verdient komt boven op het basisbedrag dat je al ontvangt.

In de woorden van Roumen: “Een basisinkomen geeft vertrouwen en rust, waardoor je juist eerder werk vindt. Of je werkt of niet heb je niet altijd in eigen hand.”

Alexander de Roo, voorzitter van de Vereniging Basisinkomen Nederland, benadrukt dat mensen dankzij een basisinkomen een betere onderhandelingspositie zouden krijgen op de arbeidsmarkt: “Je kunt terugvallen op het basisinkomen, waardoor je onafhankelijk bent. In sommige sectoren zal dat leiden tot loonstijging, júist aan de onderkant van de arbeidsmarkt, in slecht betaalde maar onmisbare beroepen. Vuilnismannen en schoonmakers kunnen zeggen: ik doe het niet meer voor dit geld.”

Het beviel haar zo goed dat ze na afloop van de proef besloot te leven van een op giften gebaseerd basisinkomen. Ze noemt het ‘een experimenteel conceptueel kunstwerk dat samenvalt met mijn leven’: je geld of je leven. Dankzij het inkomen kan ze schilderijen, bodyprints, sculpturen, installaties en ‘abstracties van zwerfafval’ maken, die ze regelmatig exposeert.

Ook in de Tegenlicht-uitzending werd die vraag gesteld. Daarin wordt het Mincome-project aangehaald, een basisinkomen-experiment in het plaatsje Dauphin in Canada in de jaren 70. Onderzoeker Evelyn Forget zag dat mensen wel degelijk iets minder gingen werken. Maar: dat bleek voornamelijk op te gaan voor jongens die langer naar school besloten te gaan. Voorheen begonnen ze rond hun 16e met fulltime werken, nu konden ze het zich permitteren om door te leren.

Econoom Bas Jacobs denkt daar anders over. Hij zegt in zijn boek De prijs van gelijkheid (2015) dat er mensen zijn die bij invoering van een basisinkomen wel degelijk significant minder gaan werken. Niet door ontvangst van het basisinkomen, maar door de hoge belastingdruk die ervoor nodig is. Dat brengt ons meteen op het volgende punt: hoe gaan we dat basisinkomen eigenlijk betalen? Het lijkt onvermijdelijk dat de belastingtarieven omhoog zullen moeten (zie kader). En als we het argument van Jacobs volgen, drukt het afgenomen aantal werkuren op de totale welvaart (‘economische schade’) en dus ook op de zak belastinggeld, waaruit het basisinkomen betaald moet worden.

Er is meer. In North-Carolina in de VS wordt de opbrengst van een casino dat op land staat van de Cherokee, sinds de opening in 1997 onder de inwoners verdeeld. Het inkomen, dat tot 5000 dollar per persoon per jaar bedraagt, heeft geleid tot een daling in criminaliteit, betere schoolresultaten en gezondere mensen. Tijdens een nog lopend, twaalf jaar durend basisinkomen-experiment met twintigduizend mensen, verspreid over meer dan tweehonderd arme dorpen in Kenia, blijken de ontvangers het geld vooral te gebruiken om hun kinderen naar school te sturen en te investeren in eigen ondernemingen. (En: bijna iedereen ging meer uren werken.) Allemaal effecten die een land waarschijnlijk welvarender maken.

Maar de maatschappelijke veranderingen groot en ongewis op veel vlakken – en beïnvloeden elkaar ook, dat maakt het zo moeilijk. Geen planbureau berekende nog het totaalplaatje van kosten en baten van een landelijke invoering van het basisinkomen in Nederland.1 Velen beschouwen een universeel basisinkomen dan ook als onrealistisch.

Het basisinkomen 2.0 is een uitkomst voor de zzp’er die tijdelijk zonder opdrachten zit, iemand die voor zijn zieke moeder wil zorgen, wil scheiden, of terug naar school. Het is een stuk minder kostbaar, want veel minder mensen krijgen het. Veel voorbeelden van experimenten die men vaak aanhaalt, komen eigenlijk al dichter in de buurt van zo’n negatieve inkomstenbelasting, zoals het experiment in Dauphin. Maar ook hier geldt dat het prijskaartje sterkt afhangt van de invloed op werk, de economie en de belastinginkomsten.