V.l.n.r religiewetenschapper Pooyan Tamimi Arab, socioloog Ibtissam Abaaziz en antropoloog Martijn de Koning
Mensenrechten

Wanneer wordt ‘religiekritiek’ moslimhaat?

Een partij die zegt de ‘islamisering’ van Nederland tegen te willen gaan, werd vorige week de grootste. Moslims waarschuwen al jaren voor de moslimhaat van de PVV. Drie kenners over islamofobie: wat is het, hoe herken je het, en hoe ben je kritisch op de islam zónder islamofobie?

Door 27 november 2023
Een eerdere versie van dit artikel verscheen op 7 september 2022.
Islam islamofobie politiek religie
Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee
Maar liefst 37 zetels behaalde de extreemrechtse PVV vorige week bij de verkiezingen: de partij verdubbelde in grootte. Hoewel partijleider Wilders een week voor de verkiezingen zei ‘geen prioriteit’ te maken van de islam, zei hij ook dat kritiek op de islam in het ‘dna’ van zijn partij zat. Moslims maken zich zorgen, en zien zijn kritiek als regelrechte islamofobie oftewel moslimhaat.
 
Wat ís islamofobie? Antropoloog Martijn de Koning deed er uitgebreid onderzoek naar. Hij hanteert een relatief eenvoudige definitie. Hij spreekt van islamofobie wanneer een sterk wij/zij-onderscheid wordt gemaakt tussen moslims en anderen, zoals Europeanen. Daarbij bestaat over moslims een generaliserend en negatief beeld, wat ertoe kan leiden dat zij ook als minderwaardig worden behandeld.
 
Martijn de Koning spreekt van islamofobie wanneer een sterk wij/zij-onderscheid wordt gemaakt tussen moslims en anderen.
Ibtissam Abaaziz is socioloog en oprichter van stichting Meld Islamofobie en SPEAK, een collectief voor islamitische vrouwen. Zij stelt dat islamofobie een ‘parapluterm’ is. Het gaat volgens haar om de dagelijkse discriminatie van moslims (zoals intimidatie op straat en ongepaste vragen op de werkvloer) maar ook om de politieke retoriek jegens moslims en om wetten die vooral moslims raken, zoals het beleid rondom antiradicalisering.
 
 
Uit onderzoek van NRC blijkt bijvoorbeeld dat veel moskeeën in de gaten worden gehouden door veiligheidsdiensten, ook degenen die niets met radicalisering of religieus extremisme te maken hebben. Zulk beleid komt voort uit islamofobie, zegt ook De Koning: “Omdat de overheid niet goed kan afbakenen wat fundamentalisme is, wordt een heel brede groep moslims als potentieel risico behandeld,” aldus De Koning.
 

Racisme tegen moslims

Islamofobie is geen onomstreden term. Religiewetenschapper Pooyan Tamimi Arab, die onder meer publiceerde over islam in Europa en religieuze tolerantie, gebruikt de term zelden. “Ik spreek liever van racisme tegen moslims, omdat moslims worden uitgesloten op basis van hun uiterlijk, cultuur en religie. Dan is de grens met religiekritiek duidelijk: artikel één van de Grondwet, het recht op gelijke behandeling. Islamofobie is een bredere term, waar ook religiekritiek onder zou kunnen vallen.”

 
Soms ís kritiek op de islam ook islamofobie, zegt Abaaziz. “Jij mag vinden dat de hoofddoek een patriarchaal symbool is; dat kan je religiekritiek noemen. Maar als religiekritiek een wet als het ‘boerkaverbod’ als gevolg heeft, spreek ik van islamofobie.” Volgens deze wet is gezichtsbedekkende kleding sinds 2019 verboden in publieke ruimtes, zoals overheidsgebouwen en het openbaar vervoer. “Die wet sluit moslims uit uit het dagelijkse leven.”
 
 

Tweet dit

‘Religiekritiek wordt gebruikt om racisme goed te praten’

Tweet dit

 

Volgens zowel Abaaziz als De Koning begint islamofobie bij een negatief beeld van de islam. “Een negatieve, generaliserende en niet-veranderlijke definitie van de islam,” verduidelijkt De Koning. En daar wringt de schoen. Want is het al islamofobie om een erg negatieve definitie van de religie erop na te houden zonder over te gaan op discriminatie van moslims? De Koning denkt, na even nadenken, van wel. “Op het moment dat je ‘de islam’ bijvoorbeeld vrouwonvriendelijk noemt, bevind je je op het terrein van islamofobie.”

 

Tamimi Arab ziet dat toch iets anders: hij benadrukt dat de grondwettelijke vrijheid van godsdienst en levensovertuiging niet bedoeld is om godsdiensten zélf te beschermen; het zijn de mensenrechten van de mensen die een godsdienst áánhangen. “Natuurlijk kan en wordt religiekritiek gebruikt om racisme goed te praten, maar een beschuldiging van islamofobie kan ook worden ingezet om religiekritiek weg te wuiven.”

 

Kritiek mag er zijn

Want de onderzoekers zijn het met elkaar eens dat er ruimte moet zijn voor religiekritiek. Tamimi Arab: “Er zijn genoeg contexten waarin keiharde religiekritiek nodig is – zoals in Iran, waar ik ben geboren.” In de zogeheten Islamitische republiek van Iran, waar sjiitisch geestelijk leiders het laatste woord hebben, worden vrouwen en (religieuze) minderheden als tweederangsburgers behandeld terwijl elke vorm van kritiek wordt neergeslagen. Tamimi Arab merkt dat bestrijders van islamofobie vaak niet willen dat dit soort landen de discussie in worden gesleept. “Maar het is te makkelijk om te zeggen dat we daar in Nederland niets mee te maken hebben. Racisme, islamofobie en religiekritiek – hoe je het ook wil noemen – zijn transnationale fenomenen, dus de discussies daarover ook.”
 
 
Soms is kritiek op de islam ook islamofobie, zegt Ibtissam Abaaziz.

 

Maar uitgesproken Iraanse activisten lopen in het Westen tegen een gepolariseerd landschap aan, zegt Tamimi Arab. Zoals de Amerikaans-Iraanse journaliste Masih Alinejad, die zich uitspreekt over de verplichte hoofddoek en mensenrechtenschendingen in Iran. Alinejad stelt dat een ‘islamitische ideologie’ wordt gebruikt om deze repressie te rechtvaardigen. Tamimi Arab: “Zij is daarmee niet islamofoob. Ze heeft een terechte vrees voor het islamitische regime in Iran.”

 

Vanuit de linkerhoek van het politieke spectrum krijgt Alinejad maar weinig steun, merkt Tamimi Arab: men is bang islamofobie te voeden. De redenering is vaak: in westerse landen zijn moslims een minderheid, en kritiek moet vooral gericht zijn op mensen met macht. Maar die verhoudingen liggen niet overal hetzelfde, benadrukt Tamimi Arab. “Het idee dat je alleen mensen met macht zou moeten bekritiseren kan een richtlijn zijn, maar het verdeelt mensen ook. En doordat Europese en Amerikaanse Iraniërs zich in de steek gelaten voelen, schuiven zij steeds vaker op naar rechts.”

 

Tweet dit

Het is prima om kritische vragen te tellen tijdens een dialoogavond over de islam

Tweet dit
 
Naast internationale activisten zoals Alinejad, noemt Tamimi Arab ook een Nederlands voorbeeld van geslaagde islamkritiek: de documentaire Het M-woord van journalist Haroon Ali, over lhbti+’ers binnen de islam. “Hij stapte uit de islam omdat hij zich niet geaccepteerd voelde om wie hij was, maar hij laat ook mensen aan het woord die daar anders over denken.”
 

Ter verantwoording geroepen

 
Volgens Abaaziz is het belangrijk je bewust te zijn van de context waarbinnen je kritisch bent op de islam of religie in het algemeen. “Het is prima om kritische vragen te stellen tijdens een dialoogavond over de islam, maar vaak worden moslims in totaal irrelevante context – op de werkvloer, of zelfs tijdens een sollicitatiegesprek – gevraagd naar bijvoorbeeld hun hoofddoek, en of ze handen schudden. Je wordt constant ter verantwoording geroepen, zelfs door mensen die bepalen of jij een baan krijgt. Dat is geen kritiek, maar een soort machtsmisbruik.”
Pooyan Tamimi Arab spreekt liever van ‘racisme tegen moslims’.
Bovendien krijgen moslims hierdoor het gevoel dat zij worden gereduceerd tot alléén moslim, zegt Abaaziz. “Alsof onze identiteit geen andere aspecten heeft. Dat zorgt ervoor dat moslims steeds minder behoefte hebben om in gesprek te gaan over ‘islamkritiek’.” Een manier om dat te voorkomen, zegt De Koning, is om oog te houden voor de religieuze beleving van de persoon tegenover je en dáár kritische vragen over te stellen. “Dat is iets anders dan mensen afrekenen op jóuw interpretatie van de islam.”
 
 
Tamimi Arab ziet nog een belangrijk verschil tussen oprechte kritiek en het ‘pesten’ van moslims. “Dat laatste gaat vaak niet om religiekritiek, maar om een primitiever soort idee: ‘jullie’ moeten je voegen naar ‘ons’.” Opvallend genoeg was juist dat de redenatie van het Europese Hof van de Rechten van de Mens, toen het een Frans en Belgisch verbod op gezichtssluiers goedkeurde. Het Hof wees het argument van de vrouwengelijkheid expliciet af. In plaats daarvan werd gesteld dat ‘broederschap’ een belangrijke Franse waarde is en dat minderheden daarom niet te veel zouden moeten afwijken. Tot slot geeft Tamimi Arab nog een vuistregel mee, om te toetsen of wat je denkt islamkritisch is of islamofoob: “Ben je kritisch op een gedachtegoed of op een afwijking van de norm? We zullen daar niet altijd uitkomen en moeten dus leren leven met tegenstellingen en spanningen.”
 
 
Een eerdere versie van dit artikel verscheen op 7 september 2022.

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Verder lezen?

Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?

Word abonnee

  • Digitaal + magazine  —  € 8,00 / maand
  • Alleen digitaal  —  € 6,00 / maand
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen

Factuurgegevens

Je bestelling

Product
Aantal
 Totaal
Subtotaal in winkelwagen € 0,00
Besteltotaal € 0,00

  • € 0,00 iDit is het bedrag dat automatisch van je rekening wordt afgeschreven.

Lees meer over islamofobie

‘Bij het woord ‘moslimterrorist’ shaket mijn hele lichaam’

Wat doen mediastigma's met mensen met een moslimachtergrond?

Vooral moslims zijn de dupe van ‘neutraal’ anti­terreur­beleid

‘Extreemrechtse aanslagen leidden niet tot zulk beleid.’
Opinie

‘Pro-Israëlische politici wakkeren moslimhaat aan’

‘Moslims worden altijd als potentiële daders gezien.’

Deze Indiërs laten hun land niet kapotmaken door hindoe­nationalisme

‘We zijn bang, maar als we niets doen, duwen fascisten India de afgrond in.’

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Lees en steun

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons