Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Oprah Winfrey noemde haar eens ‘ons geweten’ en toen ze in 2019 op 88-jarige leeftijd overleed, beschreef The Washington Post Toni Morrison als de schrijfster ‘
die de Amerikaanse cultuur veranderde’. Toch worden de boeken van de eerste Afro-Amerikaanse vrouw die in 1993 de Nobelprijs voor de Literatuur wint over het algemeen niet gezien als makkelijk leesvoer. ‘Ik ben een Zwarte
1 vrouw die schrijft over en voor Zwarte mensen’, verklaart Morrison in 2015 in een interview, ‘en daarvoor hoef ik mij niet te verontschuldigen.’ Juist die onverstoorbare houding bezorgt de auteur met de dreadlocks op latere leeftijd de status van nationaal icoon in de VS. En die onverstoorbaarheid geeft haar maatschappelijke analyses de urgentie die ze nog altijd hebben. Wat moet je van haar weten?
Een van Morrisons bekendste uitspraken doet ze lang voordat het grote publiek haar leert kennen: ‘Een ernstig effect van racisme is afleiding. Het weerhoudt je ervan je werk te doen.’ In een speech in 1975 aan de Universiteit van Portland in het noordwesten van de VS legt ze uit hoezeer racisme je tijd opslokt: het dwingt je steeds weer uit te leggen waarom je wél meetelt, waarom de taal die je spreekt ertoe doet, waarom de kunst die je maakt waarde heeft. Terwijl dat allemaal niet nodig zou moeten zijn. Het is niet aan Zwarte mensen om witte mensen uit te leggen waarom racisme niet deugt, zegt ze bij die gelegenheid. ‘Witte mensen zijn slim genoeg. Laat ze zichzelf en hun kinderen opvoeden.’
“
Op haar twaalfde noemt ze zich naar de heilige Antonius, kortweg Toni
Zelf wordt Morrison naar eigen zeggen pas laat in haar jeugd persoonlijk geconfronteerd met het racisme in de Amerikaanse samenleving. Ze groeit op als Chloe Ardelia Wofford in Lorain, Ohio, een industriestad in het uiterste noorden van de VS, in een gemengde wijk waar alle bevolkingsgroepen door elkaar wonen; iets wat in de Verenigde Staten van de jaren 30 niet vanzelfsprekend is. ‘Niemand dacht dat ik minderwaardig was. In de eerste klas was ik misschien het enige Zwarte kind, maar ik was ook het enige kind dat al kon schrijven’, herinnert ze zich in een interview met de Los Angeles Times.
De jonge Chloe leest alles wat ze vinden kan, van stripboeken tot Tolstoj en James Joyce, en ze luistert gretig naar de Afrikaanse folkloreverhalen vol geesten en ander bovennatuurlijks die haar moeder en tantes vertellen. Dat ze zich op haar twaalfde bekeert tot het katholicisme tekent zowel haar voorliefde voor mooie verhalen als haar vroeg ontwikkelde eigen wil. Vanaf dat moment noemt ze zich naar de heilige Antonius, kortweg Toni.
“
Ik kon er wel voor zorgen dat het publiek hoorde over degenen die hun levens op het spel zetten
Diepgeworteld racisme
Als de boekenwurm eind jaren 40 in Washington DC literatuur en Engels gaat studeren, stapt ze voor het eerst in een bus waar ze niet voorin mag zitten en zijn er restaurants waar ze als Zwarte vrouw niet mag komen. Nu ervaart ze aan den lijve het diepgewortelde racisme dat haar ouders, die opgroeiden in het gesegregeerde zuiden en die de lynchpartijen waren ontvlucht, al lang kenden. Zelfs op
Howard University, de van oudsher Zwarte universiteit waar ze studeerde, blijkt onder Zwarte studenten een rangorde te heersen: hoe lichter van kleur, hoe meer aanzien. Daarnaast shockeert het haar hoe weinig ze zichzelf herkent in de literatuur die aan de universiteit wordt gedoceerd. Dat wil ze veranderen.
Als docent Engels zal ze aan verschillende universiteiten lesgeven over teksten van Zwarte schrijvers, en wanneer ze in 1968 redacteur wordt bij de vooraanstaande uitgeverij Random House, geeft ze vele Zwarte auteurs een podium, van bokser Muhammad Ali tot de Nigeriaanse schrijvers Chinua Achebe en Wole Soyinka. Maar vooral vrouwelijke Zwarte schrijvers krijgen haar aandacht en steun, zoals activiste Angela Davis en Maya Angelou, schrijfster van Ik weet waarom gekooide vogels zingen. Met de grote uitgever achter zich zorgt Morrison er (mede) voor dat hun perspectief definitief een plaats krijgt in de Angelsaksische literaire canon. ‘Ik ging niet demonstreren’, zegt Morrison tegen The New Yorker over haar jaren 60, doelend op de levendige mensenrechtenbeweging van dat decennium, ‘maar ik kon er wel voor zorgen dat het publiek hoorde over degenen die dat wel deden en die hun levens op het spel zetten.’
“
Morrisons romans worden kenmerkt door 'visionaire kracht en poëtische betekenis’
Haar eerste eigen boek, The Bluest Eye (vertaald als Het blauwste oog) publiceert ze relatief laat: in 1970 op haar 39ste. Het gaat over een Zwart meisje dat ervan droomt wakker te worden met blauwe ogen, omdat ze denkt dat alle problemen van haar en haar familie dan zullen verdwijnen. Meer bekendheid verwerft Morrison met Het lied van Solomon. Realiteit en werkelijkheid lopen door elkaar in dit verhaal dat het leven beschrijft van Macon ‘Milkman’ Dead – zijn bijnaam heeft hij te danken aan zijn moeder die hem de borst gaf tot hij vier jaar oud was. Opgegroeid in een rijke Zwarte familie in het Amerikaanse Midwesten, gaat Milkman in de roman op zoek naar zijn wortels, wat hem zuidwaarts voert. Morrisons definitieve literaire doorbraak kwam in 1987 met Beloved (Beminde in het Nederlands). In deze magisch-realistische roman doodt een aan slavernij ontsnapte vrouw haar dochter om haar hetzelfde lot te besparen.
‘Protestpulp’
Niet iedereen is enthousiast over het boek. Eén criticus noemt het zelfs ‘protestpulp’. Maar Morrison kan rekenen op steun van haar collega’s: als de roman niet wordt genomineerd voor Amerika’s National Book Award, tekenen maar liefst 48 Zwarte collega-schrijvers protest aan. Wanneer Morrison later dat jaar de prestigieuzere Pulitzerprijs wint, ziet menigeen dat dan ook als een revanche. In 1993 krijgt ze als eerste Afro-Amerikaanse vrouw de Nobelprijs voor de Literatuur. De jury schrijft dat Morrisons romans worden kenmerkt door ‘visionaire kracht en poëtische betekenis’, en dat ze ‘leven geven aan een essentieel aspect van de Amerikaanse realiteit’. Het is de lang genegeerde realiteit van Zwarte mensen die Morrison voor het voetlicht brengt, wat haar zeker in de Verenigde Staten een haast iconische status verleent.
“
‘Als Morrison spreekt, luistert Amerika’
‘Als Morrison spreekt, luistert Amerika’, schreef
The Guardian in 2008. Haar woorden raakten onder andere Barack Obama, die als jongetje haar boeken las en haar in 2012 de
Presidential Medal of Freedom toekent, de hoogste onderscheiding van de Amerikaanse regering. Niet alleen probeerde hij bij het lezen van haar boeken uit te vinden hoe te schrijven, zei de eerste Zwarte president van de VS bij die gelegenheid, ‘maar ook hoe te zijn en hoe te denken’.
