Utrecht de progressiefste! Of lijkt dat maar?

Al in 2012 benoemden de Verenigde Naties Utrecht tot eerste ‘mensenrechtenstad’ van Nederland. Het kreeg die titel omdat het toen al een aantal jaren bezig om internationale afspraken rondom onder meer armoede en privacy te vertalen naar lokaal beleid. Utrecht was ook de eerste Nederlandse gemeente die de achternaamswijziging vergoedt van nazaten van tot slaaf gemaakte mensen (zie kader), ging voorop in het nakomen van de afspraak om statushouders een sociale huurwoning toe te wijzen en had als eerste stad een milieuzone voor personenauto’s. 

En zo zet Utrecht nog op tal van vlakken zijn progressiefste beentje voor. Recent nog liet de stad weten te gaan onderzoeken of sekswerk vanuit huis toegestaan kan worden. De Domstad lijkt opvallend progressief, op uiteenlopende gebieden. Waar komt dat door? En is Utrecht echt zoveel progressiever dan andere gemeenten?

Dat zit zo: als jongeren zich bij de gemeente melden voor bijstand, moeten zij volgens de wet eerst vier weken zelf naar werk zoeken voordat hun aanvraag in behandeling wordt genomen. Mensen vanaf 27 jaar hoeven dat niet. Zij hebben direct recht op een uitkering. Maar “jongeren kloppen niet zomaar voor hulp aan bij de gemeente”, zegt de Utrechtse wethouder Linda Voortman (GroenLinks). “Dit is een urgent probleem waar de wet niet op is toegerust, dus doen we het zelf.”

Bovendien staat in de Participatiewet dat jongeren onder de 27 inkomsten uit vrijwilligers- of deeltijdwerk niet mogen houden, terwijl 27-plussers een bedrag tot €246,- wel mogen houden. Ook daar wijkt Utrecht van af, een beslissing die kon rekenen op kritiek uit Den Haag. Dennis Wiersma, op dat moment demissionair staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, noemde het op Twitter ‘onacceptabel’ dat de gemeente ‘de regels aan haar laars lapt’. Volgens hem zou bijverdienen naast een uitkering oneerlijk zijn voor jongeren die wel aan de slag gaan.

De progressieve voorbeelden gaan nog even door: in het licht van de stijgende energieprijzen kwam Utrecht haar inwoners afgelopen oktober tegemoet: de gemeente verhoogde de inkomensgrens voor die toeslag tot 150 procent van het wettelijk sociaal minimum, terwijl andere gemeenten doorgaans 120 procent hanteerden. Dankzij deze beslissing hadden zo’n 8000 extra Utrechtse huishoudens recht op de eenmalige toeslag van 1300 euro.

Daarnaast schaft Utrecht als een van de eerste gemeenten de kosten voor het veranderen van de geslachtsaanduiding in je paspoort af, stopt de gemeente als eerste met het gebruik van de termen ‘hoger’ en ‘lager opgeleid’, loopt de gemeente vooruit op landelijke wetgeving om mensen met schulden te helpen door zelf tot 1000 euro aan de schuldeisers te betalen, en had Utrecht een primeur met het eerste regenboogzebrapad van Nederland. Een van die initiatiefnemers, GroenLinks-gemeenteraadslid Pepijn Zwanenberg, heeft onlangs ook een verzoek ingediend om het zebrapad aan te passen naar de Progress Pride vlag.

Volgens stadshistoricus Renger de Bruin heeft Utrecht zijn voortrekkersrol vooral te danken aan de huidige progressieve meerderheid in de gemeenteraad. “GroenLinks en D66 zijn al 15 jaar de grootste partijen en dit zijn ook echt hun standpunten.” Maar het ingaan tegen het landelijk beleid, zoals met de Participatiewet, is niet iets wat je verder in de geschiedenis van Utrecht terug ziet komen, zegt De Bruin. “Amsterdam was historisch eigenlijk altijd de dwarsligger die zei: wij laten ons niks opleggen. En zij konden dat ook maken, aangezien een derde van de nationale begroting daar sinds de 17e eeuw vandaan kwam.”

De progressieve koers van Utrecht ligt volgens De Bruin vooral aan het grote aantal studenten en afgestudeerden dat – over het algemeen – progressief stemt. Maar die koers is niet pas iets van ‘deze tijd’: “In de jaren 50 voerde Utrecht al progressief beleid, alleen zien we dat nu niet meer zo”, stelt De Bruin. “Wat als ‘progressief’ wordt gezien, verandert met de tijd. Zo was het in de jaren 50 progressief om de Utrechtse Singel te dempen voor een vierbaans ringweg, oude gebouwen te slopen en in te zetten op hoogbouw. In de jaren 60 vond men dat al niet meer progressief.”

Ook is het afwijken van de Participatiewet niet geheel zonder gevaar: “De gemeente neemt hiermee een risico, uiteindelijk zou SZW [het ministerie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid, red.] de gemeente een aanwijzing kunnen geven omdat we ons officieel niet aan de wet houden”, laat woordvoerder Ruijgrok weten. Maar dat is tot op heden nog niet gebeurd.

Toch gaat het niet op elk gebied goed, zegt ook GroenLinks-raadslid Pepijn Zwanenberg: “We leven hier niet in het paradijs. Nog te veel mensen hebben last van intimidatie op straat; de prostitutieplekken zijn niet op orde; er is discriminatie op de woningmarkt.”

“Er is veel strijd gevoerd om belangrijke thema’s onder de aandacht van beleidsmakers te brengen, zodat bijbehorende keuzes en maatregelen worden getroffen”, vertelt Van der Zwaart. “Dat leverde op dat onder ogen werd gezien wat er nodig was, en Utrecht steeds meer is gaan samenwerken: de gemeente, maatschappelijke partners, kerken, inwoners.”

Ook op het gebied van legaal sekswerk neemt Utrecht niet bepaald de pioniersrol op zich. Zo zijn alle legale prostitutieplekken verwijderd. In 2013 werden de prostitutieboten en -ramen gesloten omdat er sprake zou zijn van uitbuiting en mensenhandel. En in 2021 moest de tippelzone dicht om plaats te maken voor woningbouw. De gevolgen daarvan zijn ernstig. Afgelopen februari liet een sekswerker tijdens een informatieavond van de Utrechtse gemeenteraad weten dat sekswerkers momenteel verkracht, mishandeld en beroofd worden. Bovendien durven zij geen hulp te vragen omdat ze hun werk nu illegaal doen.

Momenteel werkt de gemeente aan een plan om sekswerk weer een veilige, gezonde en legale plek in de stad te geven. Vanaf volgend jaar start een proef om prostitutie vanuit huis mogelijk te maken en een proef met een twee kleinschalige locaties waar maximaal vijftien sekswerkers een ruimte kunnen huren. Aan RTV Utrecht vertelt Minke Fischer van Belle – onderdeel van De Tussenvoorziening – dat de gemeente werkt aan het herstellen van het vertrouwen in de gemeente van sekswerkers.

Ook al gaat er veel goed, het kan altijd beter, denkt Van der Zwaart: “Kijk nog meer naar manieren om het samen goed te doen. Dat is ingewikkeld, maar in Utrecht is de wil er. Nauwkeurig kijken, en belemmeringen actief uit de weg ruimen, dat maakt het verschil.”

Een eerdere versie van dit artikel werd gepubliceerd op OneWorld.nl op 6 juni 2023.