Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Rusland bezet momenteel de meest productieve landbouwgebieden, in het oosten en zuiden van Oekraïne. Daar steelt het Russische leger
volgens Oekraïne graanvoorraden en verwoest het landbouwapparatuur, wat het Kremlin ontkent. De Duitse regering
liet weten er een strategie van Rusland in te zien. Met mondiale graanprijzen die records breken, heeft het een grote concurrent op de markt uitgeschakeld. Misschien denk je: vanwaar de paniek over graan? Daarom vijf vragen over de invloed van een op het oog doodgewoon gewas.
1 Hoe belangrijk is graan?
Graan is een klassiek exportproduct. Er zijn namelijk maar weinig landen die er voldoende van produceren voor de eigen bevolking. Landen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten importeren zelfs rond de 50 procent van hun graanbehoefte, voornamelijk uit Rusland en Oekraïne, dat niet voor niets bekendstaat als ‘graanschuur van Europa’. De EU daarentegen exporteerde in 2020 16,37 miljoen megaton graan, bijna een kwart van de wereldwijde graanexport dat jaar. Afhankelijk zijn van buitenlandse graanproductie heeft een prijs: graanexporterende landen verkopen hun voedsel in ruil voor politieke invloed.
“
De Islamitische Staat haalde op een gegeven moment 12 procent van zijn totale budget uit de verkoop van graan
Al in de 16e eeuw namen Poolse heersers grote delen van het vruchtbare Oost-Oekraïne in om te kunnen voldoen aan de stijgende behoefte aan graan door de toenemende bevolking. Wat ook meespeelde: Polen had alleen een vloot op de Oostzee en profiteerde dus niet van de roof van zilver en goud uit Zuid-Amerika, waardoor Poolse adel veel graan moest produceren om winst te blijven maken. In de twintigste eeuw draaide de uitbreiding van nazi-Duitsland naar het oosten deels om de bezetting van Oekraïne: zo kon het regime de eigen bevolking van graan voorzien. Vorig decennium haalde de Islamitische Staat (IS) op een gegeven moment zelfs 12 procent van zijn totale budget uit de verkoop van graan.
Door toenemende droogte als gevolg van klimaatverandering zullen grote delen van Afrika en Azië steeds minder graan kunnen verbouwen, terwijl de bevolking daar relatief snel toeneemt. In 1950 woonden nog 100 miljoen mensen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten, nu een half miljard. De noodzaak aan vruchtbare grond wordt dus alleen maar groter.
2 Wat als er te weinig graan is?
Volgens de Amerikaanse graanboer en -consultant Sarah Taber leidt graantekort niet automatisch tot hongersnood. “Eerst krijg je inflatie en stijgende prijzen. Dat leidt tot sociale onrust. Beurshandelaren proberen vervolgens winst te blijven maken door de prijs te laten stijgen, waarop exportlanden reageren door de graanexport te verminderen. Als de prijs namelijk zo omhoog schiet, kunnen landen ervoor kiezen om hun graan niet te verkopen zodat er genoeg graan in eigen land is en de prijs relatief laag blijft. Maar dit beleid heeft een averechts effect: het leidt uiteindelijk tot nog hogere prijzen en nog meer sociale onrust in landen die zelf niet genoeg graan verbouwen en het ook niet meer kunnen importeren uit andere landen.”
“
Veel revoluties en opstanden beginnen met een voedseltekort
Op de lange termijn is een voedseltekort een risico: veel revoluties en opstanden beginnen met een voedseltekort. De Franse revolutie in 1789 brak mede uit door de mislukte oogst het jaar daarvoor. Ook in de Arabische lente (2010-2012) speelde graantekort een rol, door een Russisch verbod op graanexport in 2010 na een mislukte oogst in 2008. Rusland was namelijk bang de eigen bevolking niet te kunnen voeden. Omdat verschillende landen in het Midden-Oosten afhankelijk waren van Russisch graan, ontstond daar een voedselcrisis. Egypte zette steeds meer politiegeweld in om een steeds armere bevolking in toom te houden, met zelfs vijf doden tot gevolg in een rij voor voedselbanken. De toenemende honger en de gewelddadige reactie van de staat
zou een voedingsbodem zijn voor de revolutie die in december van 2010 zou uitbreken.
3 Waarom verbouwen vooral rijke landen graan?
“
Oekraïne en Rusland produceren meer dan 25 procent van alle graanexport ter wereld
Volgens Taber overschatten economen en politici de waarde van graan vaak. “In principe kun je bijna overal graan verbouwen. Als een land genoeg geld heeft om te investeren in zijn eigen landbouw kan er relatief snel een redelijke graanproductie worden opgezet.” Maar de lat om aan deze voorwaarde te voldoen ligt erg hoog: aan de juiste irrigatiesystemen, technologieën en de juiste bemesting hangt een prijskaartje. Er zijn dan ook maar een paar echt grote graanexporteurs: de VS, Canada, en de EU (met Frankrijk en Duitsland voorop), Oekraïne en Rusland. De laatste twee produceren zelfs meer dan 25 procent van alle graanexport ter wereld.
De reden daarvoor: jarenlange oneerlijke concurrentie. Nadat de Europese Economische Gemeenschap (EEG) – nu EU – in 1958 werd opgericht was het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid uit 1962 het eerste grootschalige internationale project. Met hoge subsidies hield de EU de prijs van haar eigen landbouwproducten laag, waardoor graanproducenten in Afrika en Azië niet konden concurreren op de wereldmarkt. Een tijd lang leken grootschalige onderhandelingen van de WHO beperkingen op te leggen aan de subsidiëring van de landbouw in rijkere landen. Maar na bijna veertien jaar onderhandelingen in Doha lukte het niet om tot een akkoord te komen. De EU en de VS toonden zich aanvankelijk bereid hun subsidies te verlagen om de landbouw elders te stimuleren, maar krabbelden uiteindelijk terug uit angst dat China deze afspraken kon gebruiken om zijn economie nog sneller op te bouwen.
4 Hoe beïnvloedt de graanmarkt buitenlandse politiek?
“
Frankrijk voorziet nog steeds veel oude kolonies in West-Afrika van graan
Het gevolg van de oneerlijke concurrentie is dat landen als Marokko of Egypte, die van oudsher graan produceerden, andere gewassen gingen verbouwen. Daardoor zijn ze voor een essentieel deel van hun voeding afhankelijk van Europese landen. Frankrijk voorziet nog steeds veel oude kolonies in West-Afrika van graan, met Marokko en Algerije voorop.
De landen rond de Rode Zee en het oosten van de Middellandse Zee zijn dan weer afhankelijk van de Rusland en Oekraïne. Dat is een ontwikkeling van de laatste decennia, want in 2000 hadden Rusland en Oekraïne samen niet eens één procent marktaandeel in de wereldwijde graanhandel en ging er maar een miniem percentage naar landen aan deze zeeën. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie verdwenen exportrestricties en richtten Russische producenten zich op de wereldmarkt. Twintig jaar later komt de helft van alle graanimport uit Noord-Afrika en het Midden-Oosten uit deze landen.
“
Het Assad-regime zou Poetin helpen met het smokkelen van gestolen Oekraïens graan
Nu Rusland Oekraïens handelsverkeer in de Zwarte Zee blokkeert, zijn de landen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten nog afhankelijker geworden van Russisch graan. Dat had tot gevolg dat landen als Jemen, Tunesië, Jordanië en Egypte zich begin april afzijdig hielden tijdens
de stemming waarmee de VN het Russische lidmaatschap van de VN-raad voor de Mensenrechten introk. Syrië, een Russische bondgenoot, gaat nog verder. Niet alleen mag Rusland een haven in Syrië bouwen om zo de grip op de Mediterrane graanmarkt te verstevigen, ook
zou het Assad-regime Poetin helpen met het smokkelen van gestolen Oekraïens graan. Gestolen Oekraïense vrachtschepen meren aan in Syrië om waarschijnlijk van daaruit naar andere landen in het Midden-Oosten te worden gesmokkeld.
5 Waarom stijgt de graanprijs juist nu?
Sinds de Russische invasie van Oekraïne steeg de mondiale graanprijs met 40 procent. De prijs ligt zelfs
hoger dan ooit. Volgens Taber heeft dat echter weinig met schaarste te maken. “In de VS hebben we een gezegde: zie je een gewas op tv, stop dan met planten. Want journalisten, politici en beurshandelaren hebben vaak zo laat door dat er een tekort aankomt, dat de meeste producenten allang hebben bijgeplant. Ook nu plantten de producenten al meer graan na de geringe prijsstijging eind vorig jaar. Op dat moment was Rusland zijn troepen bij de Oekraïense grens pas aan het opbouwen. Tegen de tijd dat de invasie begon en de graanprijzen omhoogschoten, ontkiemde er al genoeg graan om te compenseren voor het tekort.”
“
Het probleem is hoe we het graan krijgen bij landen die het nodig hebben
Wat is dan wel het probleem? Het vervoer. “Het probleem is hoe we het graan krijgen bij landen die het nodig hebben. Australië en de VS liggen ver weg van de Rode en Middellandse Zee, waardoor de kwaliteit van het graan achteruit gaat tijdens het transport. Daarnaast hebben we nu niet genoeg schepen om de graanexport te verhogen.”
En zo zijn we terug bij het verwijt van de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, dat Rusland een voedselcrisis zou inzetten als oorlogswapen. Door de Oekraïense landbouw te verwoesten, schakelt Moskou zijn grootste graanconcurrent uit in de Middellandse en Rode Zee. Voor Poetin is het een manier om de kosten van de voortslepende invasie te financieren: met hoge graanprijzen en een stilgelegd Oekraïne kan Rusland het effect van de economische sancties dempen door graan te exporteren.
“
Door record brekende hitte schoot de graanprijs de laatste twee weken weer omhoog
Als reactie op de blokkades reageren landen met protectionistische maatregelen die het probleem voor import-afhankelijke landen nog groter maakt. Rusland begon vorig jaar al de graanhandel te belasten. Ook Turkije, Indonesië, en netto graanexporteurs als Bulgarije en Argentinië hebben stappen ondernomen om voedselproducten binnen de eigen grenzen te houden. Zelfs India, een land dat aanvankelijk beweerde tekorten in de Rode en Middellandse Zee te kunnen opvullen, verbiedt nu haar graanexport nadat een uitzonderlijk zware hittegolf de oogst in gevaar brengt. Door record brekende hitte schoot de graanprijs de laatste twee weken weer omhoog.
Hoe succesvol de strategie zal zijn moet nog blijken. Taber: “Beurshandelaren raken nu in paniek, waardoor de prijs zoveel stijgt. Het kan zijn dat de koers over een paar maanden weer is genormaliseerd.”
