‘Onze ob­sessie met pei­lin­gen leidt tot ‘paardenrace­journalistiek’’

O, o, Den Haag, jongens kap nou met dat peilen
’t Is vaak veel te vaag, we worden gepiepeld en misleid
Zit er vaak naast, en niet zo’n beetje, maar soms mijlen
Dus stop met geilen, op dat peilen de hele tijd (voor altijd)

Rondom de Tweede Kamerverkiezingen eind november waren de peilingen onderwerp van gesprek in woonkamers, praatprogramma’s en kranten. Hadden ze dit keer een te grote rol gespeeld in de campagne? Weinigen wisten die vraag treffender te beantwoorden dan zanger Harrie Jekkers in het satirische nieuwsprogramma Even tot hier, met een aangepaste versie van zijn klassieker O, o, Den Haag.

Onafhankelijke zetelpeilingen zijn doorgaans onderdeel van het verkiezingsproces; ze zouden bij een vrije en open samenleving horen. Daar is wat voor te zeggen, want transparantie is cruciaal in een democratie. Peilingen geven kiezers een idee van wat anderen zouden stemmen en volksvertegenwoordigers feedback van de kiezers op hun opvattingen. Maar wanneer verandert het neutraal weergeven van de publieke opinie in het beïnvloeden ervan?

Artikel gaat verder onder de video.

Peilingen weren

Wereldwijd loopt de omgang met peilingen behoorlijk uiteen. Verschillende landen verbieden (verslaggeving over) peilingen in de dagen of uren voor de verkiezingen, omdat die het proces te veel zouden beïnvloeden. In zestien EU-lidstaten gebeurt dit ook: in Frankrijk geldt dit op de verkiezingsdag en de dag ervoor, Spanje handhaaft een verbod van vijf dagen en Italië zelfs van twee weken tot aan de verkiezingsdag.

Argumenten tégen een verbod: het valt onder persvrijheid en vrijheid van meningsuiting om peilingen te houden en te verslaan. Bovendien zeggen voorstanders van peilingen dat moeilijk te controleren, kleinere bureaus – al dan niet in opdracht van politieke partijen – het zullen overnemen, als officiële peilers of de binnenlandse media er geen verslag van mogen doen. Die resultaten komen dan alsnog, online of via buitenlandse media, bij de kiezer terecht. Zoiets gebeurde in Italië tijdens de campagne naar aanloop van de verkiezingen in 2018. Of dit zou kunnen gebeuren in Nederland is lastig te zeggen, maar het neemt hoe dan ook een fundamentele discussie over peilingen niet weg.

Niet peilingen an sich hebben een grote invloed op stemgedrag, maar de berichtgeving erover kan dat wel hebben, zei politicoloog Tom Louwerse in de podcast De Dag van de NOS in november 2023, een paar dagen voor de verkiezingen. Op dit moment worden praatprogramma’s en debatten al geleid door peilresultaten: niet de lijsttrekkers van partijen met de meeste zetels of politici die inhoudelijk een relevante bijdrage kunnen leveren worden uitgenodigd, maar degenen met de meeste ‘virtuele’ zetels. Dat betekent namelijk meer media-aandacht en meer aandacht levert weer – vaak diréct bekendgemaakt – betere peilingen op voor die partijen, wat voor nóg meer media-aandacht zorgt. Zo komen we akelig dicht bij een self-fulfilling prophecy.

Paardenracejournalistiek

Met de obsessieve aandacht voor peilingen en de indeling in winnaars en verliezers maken veel media zich schuldig aan wat ook wel horse race journalism wordt genoemd: het verslaan van verkiezingen alsof het een grote paardenrace is. Het gaat er alleen maar om wie als eerst over de finish gaat, oftewel wie harder rent dan de rest. Hoe een paard aan die snelheid komt, maakt niet meer uit. In het Nederlandse stelsel is dit extra zinloos, want het ‘winnende paard’ moet na de race toch echt nog aan de formatietafel gaan zitten. Anders dan in bijvoorbeeld de Verenigde Staten, is het snelste paard hier niet automatisch de uiteindelijke ‘winnaar’, want dat paard kan alsnog in de oppositie terechtkomen.

Toch ging het in de dagen vóór 22 november over weinig anders dan wie de race zou winnen. Vanaf het moment dat VVD-voorvrouw Yeşilgöz de ‘deur openzette’ voor samenwerking met de PVV, werd na elk debat driftig gepeild en bericht wie had ‘gewonnen’. Hierdoor gaan mensen vooral kijken naar de kandidaten die ‘op kop liggen’. Mensen scharen zich graag achter winnaars, door onderzoekers het bandwagon effect genoemd. Dat betekent omgekeerd ook dat een kandidaat die in de peilingen in populariteit daalt – mits dit voldoende belicht wordt – sneller gedumpt zal worden.

Door paardenracejournalistiek kunnen mensen verleid worden strategisch te stemmen: ze baseren hun keuze op de verwachte uitslag (de peiling). ‘Dít wordt de grootste, ik sluit me aan.’ Of juist: ‘Ik wil voorkomen dat díe groot wordt, dus stem ik op de grootste concurrent ervan.’ Hoe meer mensen dit doen, hoe minder de verkiezingsuitslag representeert wat mensen ‘echt’ zouden willen stemmen, als er überhaupt geen peilingen waren.

Neutrale peilers?

Ook op de methodes van peilbureaus klinkt regelmatig kritiek: het wringt wanneer peilingen suggestieve of sturende vragen stellen, omdat dat de publieke opinie kan beïnvloeden. Zoals deze in de peiling van Peil.nl: ‘Er zijn mensen die zeggen dat de EU ons te veel geld kost en we uit de EU moeten stappen. Bent u voor of tegen de Nexit?’ Of als naar al te hypothetische of niet meer relevante scenario’s wordt gevraagd, zoals in een peiling van EenVandaag en Ipsos van 19 december 2023. Die laat zien dat ‘in de weken na de verkiezingen de PVV flink doorstijgt [tot] 47 zetels, terwijl de VVD juist verder daalt en komt op 18 (-6)’. Dit soort postelectorale peilingen leken er vooral voor te zorgen dat de campagne eigenlijk nooit ophield; ook niet tijdens het (slepende) formatieproces.

Er zijn vier grote peilbureaus in Nederland: Kantar Public, De stemming/EenVandaag, Ipsos I&O en Peil.nl van Maurice de Hond. De peilingen van Maurice de Hond worden veel aangehaald, in programma’s als Hart van Nederland en bij WNL. Toch is er kritiek op zijn peilmethode; deelnemers melden zich zelf aan op Peil.nl (een e-mailadres is voldoende). Het panel is dus niet via een willekeurige steekproef geselecteerd, wat wel zou moeten voor betrouwbare resultaten. Dat Peil.nl dicht bij de uitslag komt, lijkt vooral een kwestie van geluk. Ook bij De Honds onafhankelijkheid zijn vraagtekens te plaatsen; hij onderzocht in opdracht van de PVV in 2020 wat Nederlanders vonden van de ‘85.000 woningen die naar asielzoekers waren gegaan’ en in 2014 of Nederlanders ‘liever minder Marokkanen in Nederland willen’. Willen we dat zo iemand zoiets belangrijks als de verkiezingsuitslag mogelijk beïnvloedt?

Virtuele waarheid

Het lastige is dat peilingbureaus zichzelf makkelijk kunnen verdedigen. Hun metingen zijn momentopnames, benadrukken ze. Strookt de verkiezingsuitslag niet met de peilingen, dan zeggen de onderzoekers: het ligt niet aan onze methodes maar aan de kiezers, die kort voor de verkiezingen van gedachten zijn veranderd. Maar het is bijna niet na te gaan of dat klopt, of dat de meetmethode onbetrouwbaar was. Er zijn wel ‘napeilingen’, waarbij een peilingbureau vlak na de verkiezingen vraagt wat mensen hebben gestemd, maar die worden niet gepubliceerd. En switchen kiezers inderdaad vlak voor de verkiezingen, dan kun je je afvragen of al die aandacht voor peilingen daar een rol in heeft gespeeld.

Als media minder nadruk zouden leggen op peilingen, zouden ze meer aandacht kunnen besteden aan thema’s die spelen in het land, zoals regeringsplannen, de stand van de economie, geopolitiek, onderwijs, zorg, huisvesting, klimaat. Laten we een stap terug nemen – een gedeelde verantwoordelijkheid van peilingbureaus en de pers – en eens onderzoeken wat we democratisch nastreven en hoe (berichtgeving over) peilingen daarin passen. Iets minder paardenrace en iets meer inhoud zou fijn zijn.

Het gaat niet alleen om kiezers
maar die peilingen verwarren ook partijen
Want die lijsttrekkers gaan draaien
als de peiling ze weer even tegenzit
En iets later doen die glijers dan opeens
toch weer wat anders dan ze zei’en
Door dat oeverloos gepeil en dat gedraai,
delven wij het achterspit

Dit artikel verscheen in maart 2024 in OneWorld Magazine.