Hoe ngo’s op Lesbos verandering in de weg staan

Ik kwam aan op het eiland in december 2016, om me aan te sluiten bij No Border Kitchen – een netwerk van activisten dat zich inzet voor de onvoorwaardelijke bewegingsvrijheid van migranten. In die tijd was de lokale solidariteit al voor een groot deel vervangen door een breed scala aan internationale ngo’s. Een oude visser in een bar vertelde me dat het “toen [in 2015] veel beter was”. Hoewel er in 2015 een ware crisis plaatsvond, kijken de meeste mensen op die periode terug met bijzonder warme en nostalgisch gevoelens. Het was een tijd van oprechte solidariteit, van mens tot mens.

Internationale ngo’s – waarvan sommige al op het eiland aanwezig waren – schoten onmiddellijk te hulp. Door de grootschalige media-aandacht was het gemakkelijk om snel en veel fondsen te werven, en er werden in rap tempo grootschalige ontvangstcentra en kampen gebouwd die de langdurige opvang van vluchtelingen mogelijk zou maken. Onder anderen IRC, Danish Refugee Council en Oxfam bouwden mee aan een infrastructuur die de veelvuldig bekritiseerde EU-Turkije-deal zeer ten goede kwam. Door het bouwen en behouden van kampen zorgden zij ervoor dat de nieuwe realiteit van een openluchtgevangenis realiseerbaar werd en in stand gehouden kon worden. We kunnen dus stellen dat ngo’s een rol hebben gespeeld in het versterken van de grens, en dus in de beperking van de bewegingsvrijheid van vluchtelingen.

Ik heb mij in de afgelopen vier jaar wel eens afgevraagd of het misschien beter zou zijn als we allemaal niet gekomen waren. De Amerikaanse auteur Rebecca Solnit heeft het in haar boek A Paradise Built in Hell over solidariteit en zelfgeorganiseerde samenwerking tijdens crises. Volgens haar komen mensen tijdens crises op een verrassende manier tot elkaar, zodat er in korte tijd sterke en horizontale gemeenschappen ontstaan. Pikpa-kamp van Lesvos Solidarity was hiervan een mooi voorbeeld: dat was jarenlang een klein, zelfgeorganiseerd kamp dat de kwetsbaarste vluchtelingen opving en zich uiteindelijk als NGO registreerde. Eind oktober werd het op onbegrijpelijke wijze ontruimd door de politie. De bewoners van Pikpa zouden volgens de autoriteiten voortaan in het grotere Kara Tepe-kamp moeten worden ondergebracht, onder de ongeloofwaardige dekmantel van ‘beheersbaarheid’.

Ik weet het niet, maar ik weet wél dat de situatie voor vluchtelingen op Lesbos de afgelopen jaren alleen maar erger is geworden, ondanks de vele miljarden aan humanitaire hulp.

De Indiase schrijfster en activiste Arundhati Roy stelt in haar artikel ‘People vs Empire’ het concept ‘ngo-ization of resistance’ voor. Ze beargumenteert dat de ware bijdrage van ngo’s is dat ze politieke woede onschadelijk maken, als een soort buffer tussen de regering en haar onderdanen. Ngo’s zijn de bewaarders van de status quo geworden, de seculiere missionarissen van de moderne wereld.

In de week na 9 september 2020 kwam de tegenstrijdige rol van ngo’s op Lesbos opnieuw op een pijnlijke manier in beeld. Op 9 september brandde kamp Moria geheel af. Het was een verschrikkelijk drama, mensen sliepen op straat in de kou, bewaakt en agressief bejegend door politie en leger, onder het mom van ‘nationale gezondheid’ (er werd handig gebruik gemaakt van de corona pandemie om mensen in toom te houden). Voor velen kwam de brand echter niet als een verrassing, en was de gebeurtenis ook een moment van hoop: “Nu moet er toch eindelijk écht iets veranderen?”

Ondertussen werd er door het leger een compleet nieuw kamp gebouwd. Met de enthousiaste medewerking van onder anderen EuroRelief, Refugees4Refugees en Movement on the Ground – een Nederlandse stichting die in 2015 werd opgericht door niemand minder dan Johnny de Mol. Binnen een week stond het er, en na negen dagen was het gelukt om de meeste mensen door middel van pure chantage het nieuwe kamp in te krijgen.

Maryam (21) uit Afghanistan legde me uit: “We kregen te horen dat we werden afgewezen als we weigerden. Ik weet dat we bijna geen kans hebben, maar ik wil niet terug naar Turkije.”

Sarah (40) uit Eritrea vat samen hoe velen zich voelden: “Na de brand dachten we dat het eindelijk over was, we waren bang maar opgelucht. Maar er is niks veranderd. Houdt het dan nooit op?”

Vluchtelingen demonstreren al jaren tegen kamp Moria, en voor de vrijheid om het eiland te verlaten. Terwijl na de brand honderden vluchtelingen voor de zoveelste keer de slogan ‘No More Moria’ roepen, zijn verschillende ngo’s tegelijkertijd bezig Moria 2.0 te bouwen. Hoe kan het dat wanneer vluchtelingen duidelijk aangeven wat ze willen, organisaties die beweren hen te helpen in het geheel niet aan hun wensen tegemoet kunnen komen? Is het een paternalistische overtuiging van “wij weten beter wat goed is voor jullie”?

En zo hebben ngo’s het concept van solidariteit op Lesbos veranderd in een handelsartikel dat goed verkoopt op de markt van internationale humanitaire business.

Is er dan nog iets dat wél werkt? De inheemse actiegroep Indigenous Action stelt voor om medeplichtig te worden. Een medeplichtige is iemand die een ander helpt om een misdaad te begaan. Dit klinkt misschien extreem, maar op Lesbos is het dat niet. Sinds de rechtse partij Nea Dimokratia in Griekenland aan de macht is worden antimigratiewetten in rap tempo ingevoerd, ondanks veelvuldig kritiek van mensenrechtenorganisaties.

Dit is de groep vrijwilligers die dagelijks wordt lastiggevallen door de politie omdat ze wacht houden op het strand, klaar om boten met vluchtelingen veilig te helpen aankomen. Het zijn de mensen die de straat op gaan en verandering eisen, ondanks traangas en arrestaties. Het is Carola Rackete, de kapitein van Sea Watch die ondanks een ban de haven van Lampedusa in voer en zo een gevangenisstraf riskeerde.

Wie de vluchtelingen op Lesbos een warm hart toedraagt, raad ik aan om kleine, onafhankelijke organisaties te ondersteunen, zoals Legal Centre Lesvos, No Border Kitchen en WISH. Kijk naar hen die een sterk politiek standpunt in durven te nemen. Zij die niet meewerken aan het behoud van een concentratiekamp maar zich inzetten voor alternatieven, zoals huisvesting buiten het kamp, acties tegen detentie en deportaties, en onvoorwaardelijke juridische hulp.

Ik nodig je ook van harte uit om Lesbos eens te komen bezoeken. Maar dan wel als medeplichtige, en niet als humanitaire hulpverlener.