‘Vrijheid betekent voor mij dat je de mogelijkheid hebt te spreken zonder angst voor de gevolgen. Dat je je mening over politieke of sociale situaties zonder schroom kunt geven.’ Aan het woord is Esra’a Al Shafei (27), activist, vrijheidsvechter, internet-entrepreneur. Ze is de oprichter en directeur van Mideast Youth, een organisatie uit Bahrein die verschillende online platforms heeft opgericht om jongeren uit de Arabische wereld een stem te geven. Zo is er Mideast Tunes, een muzieksite waar musici hun muziek, al dan niet activistisch van aard, kunnen promoten. Er is Migrant Workers Rights, een website over de erbarmelijke stand van zaken waaronder migrantenwerkers in de Arabische wereld vaak moeten werken. Ahwaa, een platform waar homoseksuele jongeren met elkaar in contact kunnen komen en Crowdvoice, een crowdsourcingplatform over protesten die wereldwijd plaatsvinden. Al Shafei is in Amsterdam voor de Vrijheidslezing in De Balie aanstaande woensdag.
Voel je je vrij?
‘Nee, absoluut niet. Ik ben fysiek gezien misschien vrij, maar ik leg mezelf een behoorlijke mate van censuur op. Dat is voor mij geen vrijheid.’
Wat is vrijheid wel voor jou?
‘Vrijheid is voor mij wederzijds begrip en respect. En vrijheid is ook diversiteit. Het gaat niet om één plek, één land, één volk. Maar het vermogen elkaars verschillen te accepteren op een elegante manier. Zonder racisme of grenzen die ons van elkaar vervreemden. Voor mij is dat allemaal vrijheid. En het begint allemaal met de vrijheid van meningsuiting.’
Hoe kom je aan zo’n heldere notie van vrijheid?
'Vind je 'm helder? In mijn hoofd loopt het allemaal door elkaar. Ik denk dat het voor iedereen verschilt wat vrijheid is. En ik denk ook dat er nog nooit iemand ergens is geweest die zich totaal en compleet vrij voelde. Veel mensen voelen zich veilig en op hun gemak. Maar je op je gemak voelen betekent niet dat je vrij bent. Het betekent slechts dat je je stil houdt en niet controversieel probeert te zijn.’
En daar heeft Al Shafei niet zo veel mee, met mensen die zich stil houden. Al van kinds af aan maakte ze zich in oliestaat Bahrein kwaad om de rechten van migrantenwerkers die geschonden werden. In 2006 startte ze Mideast Youth, de eerste jaren zonder veel succes. Langzaamaan lukte het fondsen te werven en verschillende platforms op te zetten. Haar doel is duidelijk: bewustwording creëren over mensenrechtenissues in de wereld. ‘Om mensen uit die gemakzuchtige houding te halen, moeten we ze bewust maken van onrecht. En dat doe je door hardop te spreken over wat er misgaat. Als je misstanden aan de kaak stelt, kom je in actie. Dat is nodig als we verandering in de status quo teweeg willen brengen.’
Haar activistische houding is niet zonder consequenties. Ze staat niet toe dat er foto’s of video-opnames van haar gemaakt worden. Ze laat haar tweets over het Bahreinse regime door vrienden en bekenden lezen voordat ze ze plaatst. En ze gebruikt diensten als Tor en VPN om anoniem het web op te kunnen. ‘Dat moet ik doen om mezelf en mijn familie te beschermen. Want ik heb hier misschien voor gekozen, zij hebben dat niet.’
Ahwaa
Ahwaa is een platform met zo’n 4000 leden, waarvan een groot deel vrijwel dagelijks inlogt. Het garandeert volledige anonimiteit, zodat de leden geen gevaar lopen in het echte leven benadeeld te worden voor hun uitlatingen online. ‘Je verzamelt punten naarmate je actiever meedoet met discussies en hulp biedt aan anderen. Daarmee krijg je aanzien en vertrouwen binnen de gemeenschap en kun je steeds meer dingen doen, zoals zelf chatrooms over specifieke onderwerpen openen’, zegt Al Shafei. Het platform is nadrukkelijk geen voorvechter voor homorechten, maar een plek waar je kan leren wat homo- of transseksualiteit betekent en hoe dat psychologisch zo kan komen. Het is daarom niet alleen bedoeld voor LGBT-jeugd (hoewel dat de meeste gebruikers zijn), maar ook voor broers, zussen of buurjongens die vragen willen stellen over hun homoseksuele familielid/vriend.
Het platform is voor de hele Arabische wereld bedoeld, maar is het populairst in Egypte. Ook heeft een Bulgaarse homobelangenvereniging gevraagd om een Bulgaarse versie. De ontwikkelaars van Ahwaa deelden de broncode en nu staat er een Bulgaarse kopie van de site. ‘We willen dat graag voor meer landen en gebieden doen, bijvoorbeeld Zuid-Afrika, Rusland of Latijns-Amerika’, zegt Al Shafei. ‘Maar daar hebben we nu helaas het geld niet voor.’
Welke rol speelt het internet in het creëren van bewustzijn over onrecht?
‘Een hele belangrijke. Toegang tot het internet betekent niet alleen dat je je kunt uitspreken over onrecht, maar het breidt je netwerk uit en geeft je de kans nieuwe dingen te leren. Migrant Workers Rights was de eerste website die ik maakte omdat ik me hard wilde maken voor hun belangen. Dat kon ik niet zonder het internet. Maar het internet heeft ook een keerzijde. De mate van surveillance en monitoring is niet zonder gevolgen. Als activist moet je online goed je privacy kunnen waarborgen. Facebook kondigde laatst aan dat je anoniem kunt inloggen, maar dat is slechts van beperkt nut. Je hebt daar nog altijd een account en Facebook weet nog steeds van alles over je. En dat delen ze heus wel met overheden als ze moeten.
Maar wat moeten we anders? 100% anonimiteit heeft ook zo z’n nadelen. Je bent veel minder effectief als je diensten als Facebook, Twitter en Google uitsluit. We zouden wel zonder ze kunnen, maar we gebruiken ze nu nog om dat bewustzijn aan te wakkeren. Maar al onze platforms bouwen we zelf, met open source software. Zodat we zelf de baas zijn over de platforms en zelf de data die we verzamelen kunnen beschermen. En we moedigen andere goede doelen aan dat ook te doen.’
Je bent erg bezig met online privacy. Laatst schreef je op de website Medium een artikel over anonimiteit waarin je waarschuwt niet zomaar je persoonlijke informatie prijs te geven. Zie je een rol voor jezelf om dat besef verder te vergroten?
‘Absoluut. Mensen begrijpen niet wat ze prijsgeven als ze foto’s uploaden of van alles over zichzelf online zetten. De reden dat ik geen foto’s van mezelf wil, is niet alleen mijn veiligheid. De overheid weet natuurlijk al hoe ik eruit zie. Maar ik bescherm mezelf ook tegen toekomstige indringende technologie. Ik denk dat de toekomst voor privacy er bijzonder slecht uit ziet, met innovaties als Google Glass. Als ik mijn werk als activist wil blijven doen, moet ik niet alleen nadenken over hoe ik mezelf nu bescherm, maar ook hoe ik dat in de toekomst doe. Voor hetzelfde geld sta ik ooit bij een protest, word ik gefilmd, en door facial recognition software herkend. Dat zou me duur kunnen komen te staan.’
Je legt jezelf voor je eigen veiligheid beperkingen op in je vrijheid van meningsuiting. Maar vind je ook dat er algemenere grenzen zijn?
‘Ja, natuurlijk. Vrijheid van meningsuiting komt met een grote mate van verantwoordelijkheid. Het is alsof je een ouder bent. Je mag je kind natuurlijk opvoeden volgens bepaalde ideeën en principes, maar je mag hem niet misbruiken of slaan. Vrijheid van meningsuiting is net zo’n verantwoordelijkheid. Jouw woorden hebben niet alleen weerslag op jou, maar op hele gemeenschappen. Je wilt jezelf niet beschadigen, dus waarom zou je je buren, je straat of je gemeenschap wel willen beschadigen? Ik zou mijn vrijheid van meningsuiting nooit gebruiken om haat, racisme of propaganda te verkondigen. Vrijheid van meningsuiting moet vrijheid in het algemeen bekrachtigen, en tolerantie en wederzijds respect. Je mag best racistisch zijn, maar dan hoef je nog geen racistische uitspraken te doen. Zeker als je spreekt namens een organisatie of als mensen tegen je opkijken. Dan heb je nog meer verantwoordelijkheid om zorgvuldig je woorden te kiezen.’
Maandagavond geeft Esra’a Al Shafei haar vrijheidslezing in Lux in Nijmegen, en woensdag 7 mei in De Balie in Amsterdam. Voor woensdag kun je kaarten winnen bij OneWorld. Mail naar oneworldredactie@ncdo.nl voor 2 kaarten en hoor of je bij de gelukkige winnaars hoort.