Herkennen we fascisme nog wel?

In 1922 zetten fascistische zwarthemden in Italië onder leiding van latere dictator Benito Mussolini de mars op Rome in. Die eindigde in een geslaagde coup waardoor de fascisten in Italië twintig jaar aan de macht bleven. Honderd jaar later grijpt Fratelli d’Italia (Broeders van Italië), een radicaal-rechtse partij die veelvuldig in verband wordt gebracht met het gedachtegoed van Mussolini, onder leiding van de nieuwe premier Giorgia Meloni de winst in de Italiaanse verkiezingen.

Als politici met fascisme in verband worden gebracht – zoals in Nederland vaak gebeurt bij FvD- en PVV-leden – wordt dat gezien als een forse beschuldiging, die onder andere doet denken aan de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog en de holocaust. Maar is het verband onterecht?

In de jaren twintig en dertig draaide het klassieke fascisme van dictators in Italië, Duitsland en Spanje om één grote leider, het échte volk en de mensen die daar niet bij horen, het herstellen van iets wat verloren zou zijn gegaan, een antidemocratisch partij en de aanmoediging van politiek geweld.

Die klassieke fascistische thema’s zien we ook tegenwoordig weer terug. Neem de nostalgische wens in Trumps slogan ‘Make America Great Again’. Of de fantasieën over raciale zuiverheid, waarnaar Baudet verwees in zijn bekende toespraak over de ‘boreale wereld’. Denk aan het vieren van het échte volk, wat Wilders doet met zijn ‘Henk en Ingrid’. Maar ook aan het demoniseren van critici, bijvoorbeeld door de Turkse president Erdogan die protesterende studenten terroristen noemt, en de antimoslimretoriek van de Indiase premier Modi, of Bolsonaro’s boycot van Braziliës grootste krant.

Manier van politiek bedrijven

Volgens historicus Daniel Knegt van de Universiteit van Amsterdam, die een boek over fascisme schreef, is hét grote misverstand dat fascisme ‘een afgesloten historisch verschijnsel is uit de jaren dertig, dat in 1945 ergens op de puinhopen van Berlijn is overleden’. Fascisme kan volgens hem ‘afhankelijk van tijd en plaats’ op verschillende manieren voorkomen.

Het is dan ook meer een manier van politiek bedrijven dan een ideologie of type overheid, vinden sommige Amerikaanse experts: fascisme identificeert vijanden, spreekt de eigen groep toe en vervangt waarheid door macht. Neem Trumps kreet ‘Build that wall!’: jaren later was er nog steeds geen muur, maar de zin zélf is volgens kenners een voorbeeld van fascistische politiek. Ook de emotionele band tussen Trump en zijn volgers is karakteristiek voor fascisme als manier om politiek te bedrijven. Hij laat zijn grotendeels witte, mannelijk aanhang zich weer groots en meeslepend voelen.

Het is verhelderend om deze opvatting van fascisme bij Forum voor Democratie (FvD) in Nederland voor ogen te houden. Die partij doet inderdaad ideologisch denken aan het fascisme, door de ‘volksgedachte’ van één volk met Baudet als absolute leider, en door de mythe van de ‘nationale wedergeboorte’. Maar het is vooral de fascistische manier van politiek bedrijven die opvalt: Forum mag dan in het parlement en in gemeenteraden zetelen, het parlementaire werk heeft onder andere tot doel om antidemocratische ideeën zoals tribunalen en burgerlijke ongehoorzaamheid te legitimeren. Geweld vindt nog niet plaats op de straat, maar Forum-politici praten online haat en geweld tegen andere politici goed en moedigen zo hun digitale knokploegen aan.

Dat FvD ‘gewoon’ in het parlement zit is geen reden om de ideologie en de manier van politiek bedrijven níet fascistisch te noemen. Fascisme kwam namelijk altijd al voort uit de liberale democratie. Ook de vrije pers speelt daarin een rol. Niet alleen talkshows zoals Jinek nodigden Baudet uit, maar ook het Filosofisch Kwintet van HUMAN en een intellectuele Trouw-rubriek als het ‘filosofisch elftal’. Zo werd Baudets gedachtegoed jarenlang populair gemaakt. Een paar jaar later vraagt Trouw zich af waarom Baudet zo populair is en of hij een fascist is.

Fascisme hoeft er dus niet uit te zien zoals in de tijd van Il Duce Mussolini, wiens Partito Nazionale Fascista voortkwam uit een knokploeg van Eerste Wereldoorlog-veteranen die opriepen om de orde in Italië te herstellen. Ze deden dat door voornamelijk socialisten en communisten in elkaar te slaan en te vermoorden, heimelijk gesteund door grootindustriëlen en conservatieve politici. De heroprichting van die partij is in Italië nog steeds grondwettelijk verboden, toch won in 2022 opnieuw een (neo)fascistische partij de Italiaanse verkiezingen: Fratelli d’Italia pakte de winst en de nieuwe premier Giorgia Meloni presenteerde een maand later een kabinet dat breekt met de koers van de vorige regering van Mario Draghi.

Koloniaal fascisme

Bovendien hoeven we überhaupt niet altijd Italië of Duitsland in de vorige eeuw als referentiekader voor fascisme te kiezen. In de jaren dertig zagen zwarte denkers, zoals de panafrikanist George Padmore, al opvallende overeenkomsten tussen het fascisme van Hitler of Mussolini en het Europese koloniale beleid in Aziatische en Afrikaanse landen. In How Britain Rules Africa schrijft Padmore dat kolonialisme ‘de broedplaats was voor de fascistische mentaliteit die nu op Europa is losgelaten’.

Of zoals de dichter Langston Hughes schreef: ‘Zwarte mensen in Amerika hoef je niet uit te leggen wat fascisme is. Wij weten het.’ Ook de apartheidswetten en gewelddadige lynchpartijen in het Zuiden van de Verenigde Staten waren fascistisch. In dat licht moet je je dus afvragen of het regime in Nederlands-Indië in de jaren dertig niet ook fascistisch was, met zijn antidemocratische, gewelddadige en racistische politiek. Zelfs Nederlands bekendste fascist NSB-leider Anton Mussert noemde de koloniale politiek in 1935 ‘in hoofdzaak fascistisch’.

Het gesprek over wat fascisme is, is de afgelopen jaren het felst gevoerd in Amerika. In aanloop naar de midterm-verkiezingen eind 2022 beschuldigde de Amerikaanse president Biden de ‘Make America Great Again (MAGA)-Republikeinen’ en voormalig president Trump van ‘semi-fascisme’ omdat ze de ‘wil van het volk’ niet meer accepteren en ‘politiek geweld omarmen’. Experts die eerst nog twijfelden, zijn door de Capitool-bestorming van Trump-aanhangers op 6 januari 2021 inmiddels overtuigd dat Trump een fascist is. Met de oproep tot geweld en het in twijfel trekken van de uitslag van de verkiezingen is Trump een grens overgegaan.

Als de reactie uitblijft

Hoewel historicus Knegt meent dat het ‘F-woord’ betekenisloos dreigt te worden omdat het tegenwoordig vooral dienstdoet als scheldwoord, antwoordt hij in een interview in NRC op de vraag of we een heropleving van het fascisme meemaken: ‘Als historicus wil ik niet roepen: ze trekken weer door de straten. Maar je moet wel vergelijkingen durven trekken, anders leer je niks.’

Wie fascisme benoemt, verschuift de vraag van ‘wat is fascisme?’ naar ‘wat kunnen we ertegen doen?’ Fascisme was namelijk in het verleden onder andere zo succesvol doordat prodemocratische krachten helemaal niet, te laat of ineffectief reageerden. Dat zag je ook in de Tweede Kamer de afgelopen jaren. Het CDA zei jarenlang dat de PVV ‘nooit met oplossingen’ komt, maar accepteerde wel de gedoogsteun voor een minderheidskabinet met VVD in 2010. VVD-leider Mark Rutte zegt al jaren dat hij niet op ‘elk stuk rood vlees’ van Forum wil reageren, om uiteindelijk wel een verkiezingsdebat met alleen Baudet aan te gaan. En een recente poging om Baudet te dwingen zich aan de regels van het parlement te houden, is door de integriteitscommissie van de Tweede Kamer niet-ontvankelijk verklaard, omdat die zich ‘niet bevoegd’ achtte.

Het waren rechtse en conservatieve partijen die fascisme historisch mogelijk maakten. Links streed in Nederland decennialang een succesvolle strijd tegen fascisme door de politiek van een partij als Forum voor Democratie met de Tweede Wereldoorlog te associëren. Maar die strategie werkt steeds minder; de oorlog is te lang geleden. Wat zwarte denkers voor de oorlog lieten zien is dat de strijd tegen fascisme niet om een vergelijking met Italië en Duitsland in de Tweede Wereldoorlog hoeft te draaien. Fascisme bevechten voorkomt niet alleen oorlogen en genocides, maar ook het racisme en het geweld dat nu al democratische vrijheid op het spel zet.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen op OneWorld.nl op 19 september 2022.