Extreemrechts intimideert wetenschappers al jaren: ‘Zien ons als bedreiging’

De academische vrijheid in Nederland staat onder druk, klinkt het in een recent rapport van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). Hoewel die druk nog niet zo hoog is als in de VS – waar de regering-Trump zich bemoeit met de inhoud van het lesmateriaal en kritische studenten en onderzoekers op klaarlichte dag laat arresteren – roept het instituut de Nederlandse overheid op om de academische vrijheid beter te beschermen. Daarbij wijst de KNAW ook op de rol van politici zelf en hun ‘uitingen die bijdragen aan een wetenschapsonvriendelijk klimaat’.  

Politici die zich laatdunkend over academici uitlaten zijn Nederland inderdaad niet vreemd. VVD-leider Yeşilgöz trekt fel van leer tegen ‘woke’ op universiteiten (tot verbazing van die universiteiten zelf) en de PVV juicht de ongekende bezuinigingsronde op het hoger onderwijs toe als overwinning op ‘activisme in de collegezalen’. Volgens wetenschappers die bedreiging en intimidatie hebben meegemaakt, geven zulke uitingen vanuit (uiterst) rechtse hoek het signaal dat zij een legitiem doelwit van bedreiging zijn. Hoe ziet die intimidatie eruit, en wie worden slachtoffer? 

Van ‘vervelende mailtjes’ tot doodsbedreigingen 

“We hebben vaak de neiging te denken: in Nederland valt het wel mee, maar academische vrijheid staat ook hier onder druk.” Aan het woord is Sarah Bracke, hoogleraar Sociologie van Gender en Seksualiteit aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). Brackes vakgebied, de genderwetenschappen, is bij uitstek een doelwit van intimidatie, zegt ze. “Mijn vakgebied ligt behoorlijk gevoelig. Als ik interviews geef, krijg ik in de dagen erna vaak vervelende mailtjes.” Met OneWorld deelde ze een voorbeeld van een (zeer seksistische) mail. “Meestal zijn de afzenders anoniem, soms gebruiken ze hun volledige naam. Maar ik steek geen tijd in uitzoeken wie die mensen precies zijn.” 

Het blijft lang niet altijd bij ‘vervelende mailtjes’. Nadat ze in 2018 samen met zo’n tachtig andere UvA-medewerkers en studentenorganisaties kritiek uitte op de komst van de conservatieve, antifeministische Canadese psycholoog Jordan Peterson, ontving Bracke een anonieme doodsbedreiging. “Nota bene minder dan vierentwintig uur voordat ik een lezing zou geven. Die stond online aangekondigd met de tijd, plaats en mijn naam erbij.” Met collega’s besprak ze de bedreiging en de kans dat iemand met kwade bedoelingen haar bij de lezing zou opzoeken, maar het evenement afblazen overwoog ze geen seconde. “Dan zou ik toegeven aan de druk, dus ik gaf de lezing. Veel collega’s kwamen langs bij wijze van steun en bescherming.” 

Enkele jaren later, in 2023 en 2024, was het weer raak: toen voerde de in ongenade gevallen oud-universitair docent Laurens Buijs op X (toen Twitter) een hetze tegen progressieve oud-collega’s die hij als ‘woke’ bestempelde. Bracke was een van die collega’s. “Soms kreeg ik veel haat over me heen van zijn volgers. Uiteindelijk stelde hij zelfs een lijstje op met een handvol namen en adressen van mensen die een ‘pedonetwerk’ zouden runnen aan de UvA, met de boodschap aan zijn volgers om ze thuis een bezoekje te brengen. Mijn naam stond erbij, maar mijn adres had hij gelukkig niet.”  

‘Tientallen’ meldingen 

Hoewel Bracke graag aan dit artikel meewerkt, wil ze meer details over haar eigen bedreigingen dan hierboven liever niet delen. “Ik vind het belangrijker om het te hebben over de academische vrijheid, die hierdoor onder druk staat.” Brackes ervaringen staan namelijk allerminst op zichzelf. Volgens onderzoek uit 2024 worden wetenschappers en medewerkers van hogeronderwijsinstellingen ‘geregeld’ geconfronteerd met haat, intimidatie en bedreigingen van buitenaf. 

Tussen november 2022 en december 2023 werden volgens de onderzoekers zeker 59 beveiligingsmaatregelen genomen voor de veiligheid van individuele medewerkers, zoals het offline halen van persoonsgegevens. Bij WetenschapVeilig, een meldpunt voor wetenschappers die geïntimideerd worden, kwamen in die periode ‘enkele tientallen’ meldingen binnen. Precieze aantallen zijn volgens de onderzoekers moeilijk te achterhalen: lang niet alle mensen die bedreigingen ontvangen, maken daarvan een melding. 

Recent luidde de KNAW dus opnieuw de noodklok over de bedreiging en intimidatie van wetenschappers, omdat die onder meer kan leiden tot zelfcensuur. Bracke ziet dat gevaar vooral bij mensen met wat ze een ‘precaire aanstelling’ noemt: “Steeds meer werk aan universiteiten wordt gedaan door mensen met een tijdelijk contract. Als je niet weet of je je baan over twee jaar nog hebt, kan dat je beïnvloeden in je academische keuzes. Andersom: als je níet bang hoeft te zijn om ontslagen te worden vanwege een controversieel onderzoek, ben je vrijer om je werk te doen.” 

Vooral vrouwelijke academici slachtoffer 

Volgens de monitor van Universiteiten van Nederland zijn academici die met haat, intimidatie en bedreigingen te maken krijgen, vaak vrouw. Een blik op spraakmakende zaken van de afgelopen jaren bevestigt dat. Zo werd in ‘coronatijd’ viroloog Marion Koopmans veelvuldig bedreigd en geïntimideerd door mensen die het gevaar van het virus ontkenden, net als politicoloog en FD-columnist Catherine de Vries die pleitte voor leningen aan het door corona getroffen Italië, sprak PVV-leider Wilders vorig jaar na een tweet van hoogleraar psychologie Roos Vonk van ‘linkse haat’ en was politicoloog Sarah de Lange in 2021 een week lang doelwit van het extreemrechtse intimidatiekanaal ‘Vizier op Links’. Dat nam eerder al historicus Nadia Bouras onder vuur: zij trof begin 2021 een sticker van het platform op haar voordeur aan. Het leidde tot politieke verontwaardiging en Kamervragen aan de minister van Justitie en Veiligheid. 

Ook politicoloog Léonie de Jonge ontkwam niet aan bedreiging. Zij werd in 2021 het slachtoffer van een ‘extreemrechtse lastercampagne’: na een bijdrage aan een aflevering van het tv-programma Argos over radicaal-rechtse politiek ontving ze anonieme doodsbedreigingen. Net als Bracke is ze terughoudend in het delen van details. “Ik heb nooit zoveel zin erover te praten: het waren bedreigingen aan mijn eigen adres. Dat is iets waar je, als je zoals ik onderzoek doet naar rechtsextremisme, helaas mee te maken krijgt. Dat maakt het niet normaal, maar het komt wel regelmatig voor. We weten nog niet precies hoe vaak, dat wordt nog onderzocht.” 

Destijds werkte De Jonge aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), inmiddels is ze verbonden aan de Duitse Universiteit van Tübingen, waar ze haar onderzoek naar rechtsextremisme voortzet. “Ik ben niet verhuisd vanwege de bedreigingen en de RUG nam het heel serieus, al had de universiteit er niet veel ervaring mee. Toen ik hierheen verhuisde, was een van mijn voorwaardes dat de beveiliging in orde was. Dit instituut neemt gelukkig veel maatregelen voor de veiligheid van medewerkers.” Welke dat zijn, wil De Jonge omwille van haar veiligheid alleen ‘off the record’ opsommen. Het zijn inderdaad geen halve maatregelen. 

Politieke aanval 

Hoewel de bedreigingen aan het adres van academici vrijwel altijd anoniem gedaan worden, kan zowel Bracke als De Jonge ze niet los zien van het politieke klimaat. De Jonge: “De retoriek die in politiek Den Haag klinkt, sijpelt door in de samenleving.” Een politicus die een kritische wetenschapper van ‘linkse haat’ beticht, zoals Geert Wilders over psycholoog Vonk, kan volgens De Jonge het signaal geven dat het oké is om bepaalde wetenschappers lastig te vallen, zeker als die politicus niet de eerste de beste is. 

De KNAW riep de politiek eerder deze maand op ‘zichzelf te onthouden van verdachtmakingen van de wetenschap’, maar benoemt in haar rapport niet uit welke politieke hoek de afkeer en haat jegens academici komt. Volgens De Jonge komt die vooral vanuit (uiterst) rechtse hoek. “Je kunt natuurlijk niet een-op-een zeggen dat partijen die willen bezuinigen allemaal extreemrechts zijn. Maar dat er een structurele aanval plaatsvindt op universiteiten en op de wetenschap, ja, dat kun je wel degelijk stellen. En dan voornamelijk vanuit uiterst rechtse hoek.” 

De reden daarvoor is volgens De Jonge niet moeilijk in te vullen. “Voor uiterst rechtse politici staan universiteiten namelijk symbool voor de linkse elite en voor alles wat haaks staat op de uiterst rechtse ideologie: denk aan ‘woke’ en gesprekken over gender en diversiteit. En universiteiten leiden kritische denkers op. Dat zien autoritaire regimes ook niet graag.” 

Genderwetenschapper Bracke deelt die indruk: “Rechtse politici zien goed onderzoek naar thema’s als gender, racisme, kolonialisme en de islam als een bedreiging. Niet voor niets trekt VVD-leider Yesilgöz regelmatig van leer tegen ‘woke’, of wil de BBB niks weten van goed onderzoek naar stikstof. Ze beweren dat het onderwijs ‘geïdeologiseerd’ is, waardoor het niet meer uitmaakt hoe goed je onderzoek is. Als je het woord ‘gender’ gebruikt, of ‘dekoloniaal’, denken mensen: dat zal wel ideologisch gemotiveerd zijn. Ze hebben de poten van de tafel afgezaagd nog voordat je je onderzoek erop kunt presenteren. Het is ideologische bemoeienis, die de academische vrijheid ondermijnt.” 

Bracke denkt dat het gevoel van bedreiging ook een motivatie is voor de ongekende bezuinigingsrondes van het ministerie van Onderwijs, dat zeker anderhalf miljard op het hoger onderwijs bezuinigt. Algemene Onderwijsbond-voorzitter Thijs Roovers noemde de megabezuinigingen eerder al ‘doelbewust’ en ‘ideologisch’ en ook actiegroep WOinActie is uiterst kritisch: de bezuinigingen zijn volgens hoogleraar Ethiek Ingrid Robeyns van WOinActie een politieke ‘wraakactie’ op kritische academici. Bracke: “De bezuinigingen worden weliswaar uitgelegd als een economisch verhaal, maar eigenlijk is het een politieke aanval op het hoger onderwijs.”